Galego
José Félix Cibriáin Sabalza é técnico en experimentación da Estación de Viticultura e Enoloxía de Navarra (Evena), un dos centros de referencia en España para o sector vitivinícola.
Recentemente participou en Monforte de Lemos nunha xornada organizada pola Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (Evega) sobre “A garantía na plantación do viñedo: o material vexetal certificado”. O seu relatorio centrouse no “Presente e futuro da selección clonal do material vexetal da vide. Repercusión na sustentabilidade do viñedo”.
¿Está a perderse a variabilidade xenética, coas plantacións de viñedo con moi poucos clons para uniformizar os viños? ¿Supón isto un risco de fronte ao futuro?
O viticultor, o viveirista, ou os obtentores de planta dedicáronse sempre á recompilación, multiplicación e mellora das plantas de vide. Temos que considerar que a amplitude das variedades viníferas é moi ampla e, por tanto, que a utilización duns poucos clons de cada variedade leva perda de diversidade varietal, é un feito. Con todo, realizouse practicamente en todas as comarcas vitícolas españolas un traballo de recompilación de variedades de viníferas que evita o risco de perda de variedade intervarietal.
Pero si é certo que se está perdendo a variabilidade dentro de cada unha desas variedades, o que chamamos amplitude varietal dunha vinífera. É dicir, coa selección clonal sanitaria primouse a utilización de moi poucos clons, o que co paso dos anos viuse que non é positivo.
Non obstante, aínda nos viñedos antigos temos moita variabilidade dentro desas viníferas, e o que se está traballando é en conservala. Tampouco debemos perder de vista que temos que cumprir, vía Real Decreto, unhas esixencias legais en canto a sanidade vexetal (xylella, fitoplasmas, virus…etc).
A chegada da xenómica permite que eses procesos de selección clonal longos, de aproximadamente 15 anos, e custosos, se acurten e se abaraten notablemente.
“Utilizar os mesmos clons no viñedo pode ser unha debilidade para o futuro”
¿Cal é a media de variabilidade clonal nas novas plantacións de viñedo e cales sería a variabilidade recomendada?
A situación é dispar en función da variedade que se trate, por exemplo a dispoñibilidade de material clonal para Garnacha Tinta é de mais de 40 clons, mentres que para o Moscatel de Grao Miúdo Vermello só existe un, o seleccionado precisamente en Galicia. Incluso moitas variedades non teñen ningún clon dentro do sistema de certificación.
Por tanto, é preciso distinguir entre dispoñibilidade e utilización dese material clonal. Baixo o meu punto de vista a utilización de moi poucas variedades e de moi poucos clons vai seguir sendo o habitual, non vai cambiar. Aínda que a medio prazo é posible que se comece a efectuar plantacións policlonais, o que en Francia e Italia denominan selección conservativa. Para iso é necesario dispoñer de material clonal en cada comarca, e niso estamos.
¿Que perigos ou ameazas pode supoñer plantar grandes viñedos con soamente un ou dous clons da mesma variedade?
Se nunhas condicións de cultivo concretas, o material, é dicir as variedades e os clons, son idénticos, os portaenxertos son os mesmos, a produción homoxenéizase. Este obxectivo, que na actualidade considérase, en principio desexable, enténdese pode pasar de ser unha fortaleza a unha debilidade. Hai quen propicia a utilización de material diverso capaz de amortecer posibles continxencias futuras e propiciar unha produción non tan esperable. Identifícase como ameaza a homoxenización da produción.
¿Que viraxes desas variedades está a demandar máis o sector na selección clonal?
Debemos partir da premisa de que todas as variedades que estamos a cultivar actualmente teñen unha orixe policlonal, de mutacións que foron sendo seleccionadas ao longo dos séculos. Hai outras mutacións que non son evidentes, pero que son as que propician diferenzas entre os distintos biotipos da variedade, que correctamente identificadas son as que nos interesan, tales como compacidade do acio baixa, precocidade ou atraso na maduración, tolerancia relativa a enfermidades, entre outras.
Todos eses biotipos con caracteres evidentes e contrastados, baixo o meu punto de vista deberían cumprir coas esixencias sanitarias esixidas e incluírse dentro do sistema de certificación.
“En Galicia quizais estea a fallar a distribución de planta certificada”
¿A que se debe que a planta certificada en Galicia rolde o 42%, mentres que no conxunto de España é de máis do 70%?
Eses datos son das estatísticas de produción de planta da campaña 2014-2015. Neste sentido, penso que hai unha desproporción entre o material clonal existente en Galicia e a utilización de material certificado. Entendo que é un problema de distribución dos clons no sector. É dicir, en Galicia realizouse un traballo espectacular de selección clonal de variedades “indíxenas”. Quizais falta ou sexa necesario potenciar a segunda fase de distribución dese material.
En Galicia aínda se conservan viñedos antigos, aínda que unha parte importante están en proceso de abandono por falta de rendibilidade e de substitución xeracional.. ¿Que importancia supón preservalos?
A conservación da diversidade vexetal é hoxe en día un obxectivo desexable e non debe ir necesariamente ligado a circunstancias económicas puntuais. De aí a necesidade de afrontar estes traballos desde o sector público por non estar supeditados a criterios de rendibilidade. Ao longo da historia da viticultura moderna son diversos os factores que provocaron a diminución das variedades que o agricultor utiliza en cada momento: o oídio en 1855, foi o responsable de que desaparecesen variedades, ao longo do século XX a necesidade de rendibilizar o cultivo propiciou que se impuxesen variedades como a Palomino e híbridos tintoreiros, en detrimento de outras. Máis recentemente políticas de descepe e reestruturación propiciadas desde Europa minguaron significativamente o potencial vitícola.
Na actualidade existe certa receptividade por parte do consumidor cara aos produtos “distintos” ou pouco habituais, máis próximos e con sinal de local, circunstancia que permite poñer en valor os traballos de recompilación levados a cabo en cada comarca. O obxecto destes traballos é caracterizar unha serie de viños que poden proporcionar unhas características singulares a unha comarca ou zona de produción vitícola.
Ademais, desde o punto de vista comercial é positivo, e así o testemuña o exemplo de adegas que están a potenciar variedades propias. Un bo exemplo da oportunidade xerada é o traballo desenvolvido en Galicia co Godello en Valdeorras e a Mencía en Ribeira Sacra.
Está a falarse de que pode ser unha alternativa volver para as variedades autóctonas galegas, como o Godello ou a Mencía, ao patrón Rupestris de Lot para evitar a elevada mortalidade do viñedo por enfermidades da madeira. ¿Crees que pode ser unha solución? ¿Que patróns recomendarías?
A utilización de portaenxertos é a solución biolóxica que se adoptou practicamente en toda Europa contra o pulgón vido de América. Os portaenxertos apenas levan connosco 120 anos e as enfermidades de madeira xa existían con anterioridade á chegada da filoxera. Por tanto o factor determinante na elección do Rupestris como portaenxerto non debe ser a súa tolerancia ás enfermidades de madeira, senón que deberán ser outros.
A bondade ou maldade do Rupestris respecto á elevada mortalidade do viñedo é un tema que descoñezo. En concreto este é un dos aspectos que se están abordando nun proxecto capitaneado por David Gramaje do ICVV da Rioxa, no que colaboramos xunto coa Evega. Aínda é pronto para poder aventurar algo nese sentido.
“A utilización do portaenxerto Rupestris en Galicia é contraproducente”
Respecto da recomendación de portaenxerto a utilizar, ademais da súa tolerancia ao pulgón, esíxeselle unha capacidade de adaptación ás condicións de cultivo de cada zona. Nese sentido expresábase en 1912 o Doutor José Núñez Núñez, médico de profesión e colleiteiro de viño na comarca de Valdeorras, que estableceu os primeiros viveiros de vide americana que existiron en Galicia e escribiu sobre a filoxera e os novos tipos de vides a usar. En 1912 con ocasión do Congreso Nacional de Viticultura celebrado en Pamplona, o propio José Núñez Núñez falando da viticultura que se fai na súa comarca de orixe e respecto dos portaenxertos que se están utilizando nos primeiros viñedos replantados di:”Os portaenxertos que nestes solos dan mellor resultado, son: o 3309, o Aramón X Rupestris nº1 e nº 9, o 1202 de Courdec, e Rupestris do Lot, especialmente, os dous primeiros, segundo os datos observados, non só por min, senón por moitos discretos propietarios a quen lles preguntei”.
Como xa comentei, a recomendación do portaenxerto debe ter en conta factores como a adaptación ao terreo e as características que proporciona á produción que se pretende obter. Persoalmente descoñezo as características dos solos galegos, aínda que entendo que a elección dun pé para un solo acedo nada ten que ver coa que se faría para un solo neutro ou lixeiramente alcalino. Por exemplo, na zona onde desempeño o meu traballo, en Navarra, os condicionantes na elección do portaenxerto veñen determinadas pola condición calcárea do solo e no caso da de Garnacha pola tendencia desta vinífera ao corremento da flor. Neste caso, baixo o meu punto de vista, a utilización do Rupestris é contraproducente, pero isto non quita que a súa utilización poida ter calidades positivas noutras condicións e noutras variedades.
Foto: Evena
¿Que aspectos do manexo do viñedo (poda, sistemas de condución, abonado…etc) crees que se deberían mellorar e en que aspectos?
En relación ás enfermidades de madeira, as medidas e recomendacións pasan por efectuar unha viticultura o máis equilibrada posible. Para este obxectivo un factor determinante é a elección de parcelas adecuadas para a plantación de viña. Unha vez establecido o viñedo, outra recomendación é non ter présa na fase de formación das cepas, calquera circunstancia que interveña neste momento, tal que unha xeada ou unha saraibada, en segundo e terceiro ano, poden ter consecuencias sobre o sistema vascular que se van manifestar cos anos.
Unha vez localizadas cepas sintomáticas, de forma sistemática é recomendable a marcaxe e cálculo das cepas afectadas. Nas cepas nas que aínda é posible recoméndase efectuar unha poda de rexuvenecemento mediante fiadores deixados na zona basal das cepas. Por último, entre outras medidas preventivas citarei a reposición de marras frecuente na viticultura de fai tan só 30 anos; esta operación integrada como un labor máis de cultivo anual, perdeuse. Consiste na substitución da cepas mortas ou en mal estado dentro do viñedo.
Na túa opinión, ¿Cales son as principais ameazas ao viñedo en España desde o punto de vista sanitario? ¿Son as enfermidades da madeira a nova Philloxera do século XXI?
As principais ameazas baixo o meu punto de vista seguen sendo o oídio e o mildeu, este último en especial nas zonas atlánticas. É necesario non perder de vista a Directiva europea de uso sustentable de fitosanitarios, de obrigado cumprimento que limita e reduce o seu uso.
As enfermidades de madeira trátase de enfermidades, en plural: estase falando moito do complexo de enfermidade da madeira de vide onde se inclúen un número abundante de patóxenos. Persoalmente non son tan apocalíptico como para afirmar que se trate da nova filoxera, máis ben penso que estes complexos sempre estiveron connosco e que neste momento existe un incremento na súa severidade. É necesario preguntarse por que estes síntomas incrementáronse, e a resposta non vai resultar ser un patóxeno como no caso da filoxera, senón que máis ben inclínome a que se trata de moitos factores independentes que levan ao que denominamos complexo das enfermidades da madeira de vide.
“A miña variedade galega é a Godello, e a nivel xeral a Garnacha e a Tempranillo”
No teu traballo profesional, ¿Cal foi a variedade que máis che sorprendeu? Algunha variedade galega pola que sintas especial predilección?
Neste punto comparto a premisa do meu ex compañeiro e Xefe da Sección de Viticultura, Faustino Aguirrezabal, no sentido de que todas as variedades, todas, teñen algunha calidade positiva e que ningunha atesoura, en exclusiva, as calidades óptimas desexables.
Pero respondendo á túa pregunta, a Garnacha e o Tempranillo son as dúas variedades que me seguen sorprendendo: a primeira pola súa capacidade de adaptación e rusticidade e a segunda pola súa gran amplitude desde o punto de vista cualitativo.
Respecto das variedades galegas, sempre me chamou a atención a gran cantidade de viníferas que se mantiveron ata a actualidade, aínda que afirmo ter certa debilidade pola Godello ou Gordallo. Nos anos 90 tiven a oportunidade de visitar o traballo que se desenvolveu con esta variedade no Barco, en concreto na adega Godeval, e aquel traballo e o saboroso dos viños que nos deron a degustar resultaron definitorios. Sen dúbida a miña variedade galega é o Godello.
¿Cales son os proxectos de investigación máis destacados nos que estades a traballar na Estación de Viticultura e Enoloxía de Navarra (Evena)?
Desde o punto de vista de material vexetal estamos a participar xunto coa Evega e outras entidades nun proxecto de caracterización e harmonización de variedades minoritarias en España. Trátase dun traballo que conclúe en 2017 e que baixo o meu punto de vista vai ter uns resultados moi positivos. Pero principalmente, en Evena estamos a traballar na Garnacha Branca de Navarra, que estaba practicamente desaparecida, así como nas variedades Graciano e Tempranillo da terra. Na liña de sistemas de cultivo traballamos en estratexias de utilización de cubertas vexetais pouco competitivas e que se adapten a condicións de solos calcáreos.
