Alternativas á castración en porcino

A expresión “cheirar a verrón” refírese ao cheiro e/ou gusto desagradable que a miúdo presenta a carne de porco e os seus derivados ao cociñalos ou comelos, cando proveñen de porcos machos non castrados que alcanzaron a puberdade.

O control deste cheirume sexual da carne de porco é unha prioridade para os produtores de porcino, porque diminúe a calidade organoléptica desta e a fai inaceptable para a maioría dos consumidores. A solución tradicional dos produtores para controlar o bravú é a castración física dos leitóns a unha idade moi temperá.

De feito, a actual normativa comunitaria permite que os leitóns machos poidan castrarse sen anestesia nin analxesia, por un profesional cualificado se os animais teñen menos de sete días. No caso de ser maiores de sete días, hai que aplicar anestesia e analxesia prolongada, baixo a supervisión dun veterinario.

O sector porcino español, co obxectivo de mellorar a calidade e o benestar dos animais, decidiu acollerse de forma voluntaria á Declaración europea sobre alternativas á castración cirúrxica dos porcos, pola que se pretende frear a castración sen anestesia nin analxesia na UE.

Os produtores europeos non castrarán os seus porcos a partir do 2018

Efectivamente, a Declaración Europea sobre alternativas á castración en porcino, contempla que, de cara a 2018, déixese de castrar os machos, manténdose a excepción para certos sistemas de produción especiais. En todo caso, a castración será con anestesia e analxesia prolongada, sexa antes ou despois dos sete días de idade. En canto ás femias, está prohibida a castración rutineira, permitíndose só nunha femia criada en explotacións en extensivo por motivos puramente profilácticos ou terapéuticos, sendo realizada e certificada neste caso por un veterinario, con anestesia e analxesia prolongada. De feito, dáse por sentado que a día de hoxe xa non se realiza esta práctica de forma rutineira.

Unha medida voluntaria, insistimos, que terá sen dúbida grande impacto na produción de xamón curado e de carne de porco en xeral, nos estados membros da Unión Europea.

Segundo explica Miguel Ángel Higuera, director da Asociación Nacional de Produtores de Porcino (Anprogapor), as novas directrices sobre castración, ademais de cumprir a normativa relativa á protección dos porcos, pretenden ir máis alá, sen necesidade de lexislar. “É a primeira vez que na Unión Europea -afirma-, unha evolución normativa se afronta de forma voluntaria polos sectores afectados. ”

A dimensión ética da castración dos animais

Con esta medida, o nivel de benestar animal da cabana porcina d EU incrementarase, superando o dos nosos competidores de países terceiros, e dando resposta á cada vez maior tendencia dos consumidores europeos polas producións “animal friendly”, aquelas que coidan especialmente o benestar dos animais durante a súa cría.

En palabras de Andrea Gavinelli, director da Unidade de Benestar Animal da Dirección Xeral de Saúde e Consumo da Unión Europea, “parece que o benestar dos animais de granxa se perfila como unha área potencial de valor engadido para os fabricantes, detallistas e outros operadores da industria de alimentos, contribuíndo á súa imaxe positiva ante o consumidor final”.

De feito, para Gavinelli é importante que o sector entenda que o retorno do investimento no benestar animal non só está no aforro que supón unha mellor saúde dos animais e un mellor rendemento, se non en cumprir coa dimensión ética que reclama o consumidor actual.

Pero, que alternativas á castración ten agora o sector para facer fronte ao olor sexual da carne de porco?

Para Higuera é de vital importancia, máxime cando falamos dun produto tan español como o xamón, manter un nivel de calidade fóra de toda dúbida. “Para que unha produción tradicional poida satisfacer a todos os consumidores, incluídos aqueles que se preocupan en maior medida polo benestar animal, existen hoxe en día varias alternativas á castración cirúrxica. O importante é que o produtor estea ben informado e poida elixir entre elas a que mellor se adapte ao seu sistema de produción”.

Unha delas sería o emprego de anestesia, co obxectivo de producir unha sedación profunda no leitón. Unha práctica que só pode levarse a cabo polo veterinario, non polo produtor, e que leva consigo o risco asociado a calquera sedación como a sobredosificación e morte do animal, ademais do custo económico que o fai case inviable. A anestesia debe acompañarse dunha analxesia prolongada que cubra as horas posteriores á castración para reducir a inflamación de tecidos na zona de aplicación da cirurxía e eliminar a dor asociada. Isto encarece tamén todo o procedemento.

Tamén existe a posibilidade de criar machos enteiros, non permitíndolles, para evitar o olor sexual da carne, que alcancen a puberdade. Esta práctica, malia estar moi estendida, non é de aplicación xeral, xa que hai produtos que necesitan certo contido en graxa como os xamóns, paletas, embutidos, que non achega a carne de machos enteiros. Ademais, é difícil asegurar que ningún animal empezase a súa puberdade no momento do sacrificio, aínda que se sacrifique máis novo, co que debe ir acompañado con sistemas eficientes de detección do bravú no matadoiro, o que hoxe por hoxe está aínda en desenvolvemento.

Finalmente, a alternativa máis novidosa é a vacinación dos animais, coa que conseguimos un bloqueo selectivo e específico da función testicular, evitando a produción dos compostos responsables do olor sexual e o comportamento sexual e agresivo. “Así se poden producir animais de maior idade sen problemas de aparición de olores estraños. Ademais, a vantaxe engadida para o gandeiro -asegura Higuera- é que se melloran os índices de produción con respecto aos do macho castrado, conseguindo unha redución nos custos,”.

Outras alternativas, aínda en estudo, son a selección xenética para eliminar o olor sexual ou a selección de seme para producir só femias, que só poderán contemplarse a longo prazo.

A vacina contra o olor sexual, a alternativa máis viable

A vacinación dos animais é unha solución segura, fiable e moi eficaz que utiliza o sistema inmunitario do porco para controlar o olor a verrón nos machos e a saída en celo das femias. O mecanismo consiste na activación do sistema inmunitario do animal para inhibir certas hormonas e producir temporalmente efectos fisiolóxicos e de comportamento similares aos da castración física, incluído o control do olor a verraco.1

A vacinación ten varias vantaxes:

. É igual de eficaz que a castración física para controlar o olor a verrón e a saída a celo.
. Permite que os verróns crezan como enteiros a maior parte da súa vida, optimizando así o seu potencial de crecemento. Estes necesitan consumir menos alimento para producir o mesmo peso en comparación aos porcos castrados fisicamente.

. Permite producir carne de porco cunhas características intermedias entre as dos machos enteiros e castrados, similar á das femias.

. O seu uso é sinxelo e pódeo administrar con seguridade o persoal capacitado das explotacións porcinas.

. Permite a produción de carne de porco completamente inocua para o consumo humano.

. É unha alternativa á castración física, compatible co benestar animal.

. Axuda a reducir o impacto ambiental da produción de gando porcino pola maior eficiencia producida por mellores índices de conversión, contribuíndo ao desenvolvemento dunha produción porcina sostible.

Estudos recentes levados a cabo por un grupo de investigación do Instituto de Investigación e Tecnoloxía Agroalimentarias (IRTA), da Generalitat de Catalunya, sobre “Produción de porco sostible: calidade de canle e carne e aceptación polos consumidores de porcos vacinados contra o olor sexual da carne”, demostran que, efectivamente, a vacinación é unha boa alternativa á castración cirúrxica.

Trátase de traballos de investigación que avalían o efecto da vacinación dos porcos na calidade de canle e carne (2,3), en comparación con porcos enteiros, porcos castrados e femias, na produción de xamón curado incluíndo un estudo con machos Duroc.

Neste sentido, Mariña Gispert e Maria Font -ambas as dúas investigadoras do IRTA (Instituto de Investigación e Tecnoloxía Agroalimentarias)- coinciden en que “a vacinación dos porcos é unha boa alternativa á súa castración, xa que ademais de evitar o olor sexual na carne, tan rexeitado polos consumidores, os porcos vacinados producen” unha materia prima axeitada para facer os xamóns curados de alta calidade”.

Ademais, Luis Guerrero, tamén do mencionado grupo de investigación do IRTA, explica que os resultados dun panel de consumidores con xamón curado, no que se compararon as características organolépticas de xamón procedente de porco enteiro, de porco castrado, de femia e de porco vacinado, non revelou diferenzas entre vacinados, castrados e femias, resultando os peor valorados os procedentes de machos enteros.(4)

A vacina contra o olor sexual da carne de porco utilízase en 65 países de todo o mundo, entre eles España, cunha bagaxe de máis de sete anos no mercado. “Millóns de porcos vacinados -conclúe o director de Anprogapor- que se integraron no comercio internacional como animais libres de olor sexual, sen ningunha diferenciación organoléptica con respecto aos machos castrados, pero cun maior benestar”.

A vacina ten un período de supresión de 0 días, o que demostra a seguridade do produto de cara ao consumidor de carne de porco.

A problemática da castración en femias de ibérico

A explotación extensiva do porco ibérico é un dos poucos sistemas de produción animal no que a relación entre o animal e o medio é completa. Inmensas extensións de terreo, poboadas de aciñeiras, sobreiras e oliveiras, son o hábitat do porco ibérico que permanece, en maior ou menor medida durante a denominada fase de montaneira, pastando en liberdade landras e herbas silvestres. Todas estas calidades fan ao sistema de produción do porco ibérico merecedor do selo “animal friendly”.

Non obstante, existe un aspecto sobre o que incidir; un dos poucos puntos débiles do sistema, que é precisamente a castración das femias ibéricas criadas en extensivo, co obxectivo de evitar que sexan cubertas por outros animais, principalmente o xabaril.

“O sector porcino español é unha verdadeira potencia en Europa e no mundo -comenta Antoni Dalmau, investigador na área de benestar animal do IRTA-, de igual modo que o porco ibérico extensivo, aínda representando unha porcentaxe mínima do total, podería ser unha insignia para o noso país que nos permita acceder a mercados de alto valor engadido e nos proporcione unha verdadeira marca España. Non obstante, creo que a castración de femias pode supoñer un talón de Aquiles para todo o sector porcino”.

Segundo a Norma de calidade para a carne, o xamón, a paleta e a cana de lombo ibéricos, os porcos ibéricos débense sacrificar cun mínimo de dez meses de vida5. A esa idade, as porcas alcanzaron a puberdade e, dado o réxime extensivo no que se encontran, é moi posible que saian en celo co conseguinte risco de montas por xabarís, o que levaría consigo importantes consecuencias sanitarias, produtivas e económicas.

Non obstante, a castración cirúrxica das femias afasta o sistema de produción do obxectivo de ser considerado “animal friendly”, por constituír unha práctica contraria ao benestar animal e non estar permitida, salvo casos moi concretos nos que debe realizarse por un veterinario coa debida anestesia e analxesia (6).

A vacinación é tamén unha alternativa á castración para o sector de ibérico

Antoni Dalmau e o grupo de Francisco Hernández e Mercedes Esquerdo, do Centro de Investigacións Científicas e Tecnolóxicas de Extremadura (Cicytex), dentro dun proxecto do Instituto Nacional de Investigación Agraria (INIA), estiveron a testar o uso dunha vacina que xera anticorpos contra o factor liberador de gonadotropinas, co que desactiva toda a función reprodutiva da femia. “Sen cirurxía de por medio, tan só coa aplicación dunha vacina -explica Dalmau- conseguimos que sexa o propio organismo do animal, a través do seu sistema inmunitario, que desactive a súa resposta reprodutiva,”.

Como resultado deste estudo, sacrificáronse animais vacinados con máis de 16 meses de idade nos que se encontraron úteros infantís e ovarios sen ningún tipo de actividade. Trátase de animais co sistema reprodutivo intacto, pero que non tiveron un só celo en toda a súa vida.

“En canto á calidade do produto final -conclúe o investigador- temos visto que das femias ibéricas vacinadas se obtén exactamente o mesmo produto que cando se trata de femias enteiras ou castradas cirúrxicamente. Ademais, en probas realizadas con carne fresca e lombo curado en paneis de consumidores, estes non observaron tampouco diferenza ningunha.

Conclusións

A produción porcina do futuro necesita ter alternativas á castración física dos porcos, xa que este é un aspecto en contra do benestar dos animais, cunha percepción negativa por parte dos consumidores.

A día de hoxe, as dúas alternativas máis viables son a produción de animais enteiros e a vacinación, pero se pensamos na cría de animais de elevado peso ou criados en extensivo, cunha maior idade ao sacrificio e destinados á elaboración de produtos transformados de calidade, a vacinación móstrase como a alternativa máis eficaz e segura para evitar a castración física de machos e femias.

De cara ao consumidor final, a carne procedente de animais vacinados é igual de segura que a dos castrados e enteiros, xa que a vacina ten 0 días de período de supresión e é percibida polos consumidores con mesmo nivel de calidade que a dos machos castrados e femias, sendo a dos animais enteiros a peor valorada.

Referencias
1 “Resultados de diversas alternativas a la castración quirúrgica en cerdos”. Emma Fàbrega, Joaquim Soler, Josep Cros, Marina Gispert, Joan Tibau, Antonio Velarde. IRTA.
2 “Rendimiento al despiece de canales de porcino de diferentes sexos. Marina Gispert, Carles Francàs y Maria Font i Furnols. IRTA-Calidad de producto.
3 “Efecto de la inmunocastración de cerdos en las características de calidad de canal y carne, los niveles de androstenona y escatol y la composición en ácidos grasos”. Maria Font i Furnols, José Antonio García-Regueiro, Isabel Díaz, Maria Hortós, Antonio Velarde, M. Àngels Oliver y Marina Gispert. IRTA-Tecnología de los alimentos.
4 “Calidad sensorial de la carne de cerdos machos inmunocastrados: panel entrenado y estudio de consumidores”. M. Font i Furnols, J. González, M. A. Oliver, M. Gispert. IRTA-Monells.
5 RD 4/2014, de 10 de enero; BOE núm. 10, del 11 de enero de 2014
6 RD 1221/2009, de 17 de julio; BOE núm. 187, del 4 de agosto de 2009.