As enfermidades da madeira en viñedo (I): síntomas e prevención

As Enfermidades da Madeira da Vide (EMVs) están orixinadas por un complexo de fungos patóxenos. A súa incidencia incrementouse especialmente desde a prohibición de produtos químicos, como o arsenito sódico empregado para a Yesca nun principio e máis tarde dos benzimidazoles, benomilo e carbendazima, máis tarde.

A súa erradicación non é sinxela e de feito actualmente non se dispón de ningún tratamento eficaz. Por esta razón, a implementación de medidas profilácticas adecuadas tanto no viveiro como no viñedo, desde o inicio da plantación é fundamental para limitar a propagación destas enfermidades.

Principais síntomas causados polos fungos das EMVs

Os fungos patóxenos causantes das EMVs afectan aos órganos leñosos da planta (tronco, ramas e raíces) provocando diferentes sintomatoloxías e acabando nun prazo indeterminado coa súa morte.

Pódense atopar nos viñedos dúas formas de expresión destas enfermidades: unha crónica e unha severa denominada apoplexía. A forma crónica provoca unha perda de vigor que pode conducir á morte dunha parte da planta e acabar ao final coa morte de toda a cepa. Os síntomas foliares característicos son áreas necróticas (manchas ou raias de aparencia atigrada) ou esmorecementos. As inflorescencias e os acios móstranse secos ou deformados. Na madeira estas enfermidades producen necrose e a degradación da madeira, bloqueando os vasos ou formando chancros.

Este artigo céntrase fundamentalmente en tres das principais enfermidades da madeira: Esca, Botryosphaeria e Eutipiosis

Axentes causantes da Esca e síntomas

A Esca é unha enfermidade complexa causada por varios fungos patóxenos como Phaeomoniella chlamydospora e Phaeoacremonium aleophilum. Fomitiporia mediterranea é outro dos fungos causantes desta enfermidade, responsable da denominada podredume branca ou “amadou”.

Esta enfermidade presenta unha forma apopléxica e unha forma crónica. A forma apopléxica caracterízase por unha desecación rápida dunha parte ou de toda a cepa. A crónica pola presenza de manchas necróticas entre os nervios das follas, de cor amarela nas variedades brancas e avermellado cun bordo amarelo, nas variedades tintas. Estas necrose van evolucionando ata producir a desecación das follas.

A Esca presenta na madeira dous tipos de necrose características: unha necrose central cunha zona clara e branda no centro e rodeada por un bordo negro e unha necrose sectorial clara e branda, rodeada por unha zona dura pardo-negruzca. Os froitos tamén poden aparecer secos o que implicaría unha perda de colleita.

Fotos: Síntomas característicos da Esca : necrose central (1), síntomas foliares en C. Sauvignon (2), Sauvignon B. (3) e síntomas en acios (4) (IFV Sud-Ouest).

Axentes causantes de Botryosphaeria ou BDA (Brazo Negro Morto) e síntomas

O esmorecemento por Botryosphaeria confundiuse durante moito tempo coa Esca debido á similitude dos seus síntomas. Esta enfermidade está causada por fungos do xénero Botryosphaeria (B. obtusa, B. parva e B. stevensii), así como por Diplodia seriata e Neofusicoccum parvum e pode presentar tamén unha forma crónica e outra apopléxica.

Os síntomas foliares caracterízanse por presentar áreas internerviais de cor vermella nas variedades tintas e amarelas ou alaranxadas nas variedades brancas, que van evolucionando ata necrosarse. Na madeira por baixo da cortiza, pode observarse unha banda marrón rodeada doutra amarela ou alaranxada que pode ir desde o extremo do brote ata o punto do enxerto, ou ben unha necrose sectorial pardo-negruzca. A forma apopléxica caracterízase por unha rápida desecación da cepa e perda total das inflorescencias e froitos.

Fotos: Síntomas característicos do esmorecemento por Botryopshaeria: síntomas foliares en variedades tintas (1) e brancas (2), e necrose da madeira (3) (IFV Sud-Ouest).

Axentes causantes da Eutipiose e síntomas

O fungo Eutypa lata é o responsable desta enfermidade. Os síntomas externos caracterízanse por un acortamento dos entrenós nos brotes da planta e un atrofiamento das ramas. Pódese observar tamén a aparición de follas deformadas e cloróticas así como acios con corremento ou abrandamento dos bagos. Na madeira, os síntomas preséntanse en forma de necrose sectoriais duras e de cor pardo.

Fotos : Síntomas característicos da Eutipiose: necrose sectorial (1), e atrofiamento (2,3) (IFV Sud-Ouest).

Factores que inflúen na expresión dos síntomas da EMVs

Os factores bióticos ou abióticos poden influír no desenvolvemento das EMVs e na expresión de síntomas. As condicións climáticas xogan un papel importante no desenvolvemento do ciclo dos patóxenos. Os períodos secos causan estrés hídrico na planta, favorecendo o desenvolvemento destes patóxenos (Stamp, 2001). Así mesmo, a presenza doutros microorganismos podería interferir no seu desenvolvemento, limitándoo ou impedíndoo..
Os síntomas foliares poden non aparecer ou variar dun ano a outro dependendo de distintos factores. A idade e a variedade do viñedo, o sistema de condución e de poda poden influír tamén na expresión dos síntomas foliares destas enfermidades (Grosman & Doublet 2012).

A Esca e Botryosphaeria predominan en viñedos entre 12 e 18 anos e a súa presenza van decrecendo gradualmente naqueles viñedos de ata 40 anos, mentres que a Eutipiose é a enfermidade que predomina nos viñedos entre os 25 a 40 anos (Grosman & Doublet, 2012).

Métodos preventivos para evitar as Enfermidades da Madeira da Vide na etapa de establecemento do viñedo

Para o control e manexo das enfermidades da madeira, a calidade de planta enxertada, a variedade e as condicións de plantación son elementos relevantes a ter en conta na implantación dun viñedo.

Diferentes científicos salientaron a predisposición das plantas novas á infección por fungos de EMVs, nas diferentes etapas de produción de material vexetal. (Gramaje & Armengol, 2011, Lecomte et ao., 2008, Stamp 2001).

“É clave adquirir plantas de boa calidade, sas e certificadas”

En xeral, ao adquirir planta débese escoller plantas de boa calidade, que presente un sistema radicular ben desenvolvido e un bo selado do punto de enxerto. Aínda que non é obrigatorio, algúns viveiros para previr as infeccións por fungos da madeira comezaron durante o proceso de produción de planta a aplicar tratamentos físicos (tratamento con auga quente), químicos (funxicidas) ou biolóxicos (Trichoderma sp).

Os tratamentos con auga quente durante 30 minutos poden limitar as poboacións de P. chlamydospora e algunhas variedades de Botryosphaeriaceae (Larignon et ao., 2009, Vigues et ao., 2009, Elena et ao., 2015).

Co fin de asegurar unhas boas condicións sanitarias do viñedo nos anos posteriores á plantación, é importante adquirir plantas de boa calidade, sas e certificadas. Parece que determinadas variedades de uva e tipo de porta-enxerto, mostran unha maior sensibilidade a uns fungos da madeira que a outros, por iso é polo que á hora de planificar unha plantación deberían seleccionarse, se é posible, aqueles máis resistentes.

Pinot Noir, Syrah e Cot tenden a ser máis sensibles á Esca e Botryosphaeria que Sauvignon , Ugni Blanc, Gewurztraminer ou Trousseau. Entre porta-enxertos, V. rupestris ou V. riparia Gloria de Montpellier son máis resistentes á Esca, mentres que 101-14, 3309 e Gravesac tenden a ser máis sensibles, podendo isto variar coas condicións climáticas (Roby et ao., 2015).

Os porta-enxerto 101-14, 3309 e Gravesac son máis sensibles á Esca

A plantación debe realizarse no período de repouso das vides desde finais do outono a principios de primavera, coidando que o terreo non estea compactado. Antes de plantar pode levar a cabo un tratamento da planta mediante a inmersión das súas raíces1 nunha solución con Trichoderma, cyprodinil e fludioxonil ou con metiram e pyraclostrobin. Na colocación da planta, procurarase non causar danos ou feridas no seu sistema radicular, orientando correctamente as súas raíces no foxo

Durante o período de plantación, a rega é importante para evitar estrés hídrico. Recoméndase conducir o tronco da planta en sentido vertical mediante un titor, co fin de evitar posibles danos futuros polo uso de equipos de escarda. Así mesmo debe elixirse un sistema de formación adecuado que permita un desenvolvemento fisiolóxico racional e fácil fluxo da seiva.

Manexo do solo para previr as EMVs

As situacións de estrés nas plantas producidas por unha achega desequilibrada de nutrientes, unha mal drenaxe ou un solo compactado, xogan un rol importante no desenvolvemento das enfermidades da madeira.

O solo é a principal fonte de inóculo e este pode propagarse fundamentalmente a través da choiva, ata alcanzar as feridas de poda. É posible tamén a infección directa da planta a través das raíces, por iso é polo que un coidadoso manexo do terreo onde o aire e a auga circulen facilmente e non se produzan estancamentos de auga, poden evitar situacións de estrés nas vides xa afectadas por fungos da madeira e restrinxir a aparición de síntomas foliares. Así mesmo, unha aplicación excesiva de fertilizantes nitroxenados provocará un exceso de vigor na planta afectando á redución de polifenois e por tanto á resilencia da planta fronte aos axentes patóxenos.

“É clave evitar unha mal drenaxe ou un solo compactado”

Neste sentido, o establecemento dunha cuberta vexetal entre filas de carácter permanente ou non, pode equilibrar a dispoñibilidade de nutrientes e mellorar a estrutura do solo. As especies vexetais de raíces profundas contribuirán a mellorar a estrutura do solo e a circulación do aire.

Próximo artigo: Enfermidades de madeira en viña (II): poda e recuperación de cepas e tratamentos

Bibliografía:

Está dispoñible para o lector interesado a través deste enlace e no depósito de coñecemento do proxecto web: www.winetwork-data.eu/en/default.asp