As sobreiras do Arnego, un aproveitamento forestal singular

A saca da cortiza no Sobreiral do Arnego (Deza, Pontevedra) é unha práctica que continúa a facerse ó modo tradicional, sen apenas medios mecanizados, e non sufriu variacións ó longo dos anos. Na actualidade a cortiza contémplase coma “un aporte extra e puntual”, posto que a súa extracción non pode facerse cada ano, senón que hai que agardar alomenos nove anos entre cada cata para garantir que a árbore non se vexa afectada. A produción media da zona é de arredor de 2.000 toneladas por década.

O Sobreiral do Arnego, baixo a protección da Rede Natura 2000, expándese nos concellos dezaos de Agolada, Lalín e Vila de Cruces. A concentración das sobreiras nas terras próximas ó río que lle dá nome, afluente do Ulla, foi minguando, por diferentes motivos, segundo indican tanto expertos como os propios veciños da zona. A declaración de espazo protexido conseguiu frear, en parte, a súa desaparición a prol doutros cultivos forestais como o eucalipto ou o piñeiro.

 Descortizado manual

O descortizado non precisa de maquinaria mecanizada, só unha macheta, unha panca de madeira resistente, unha navalla, unha regra e unha escada abondan para desprender a cortiza. Nun proceso áxil a base de cortes precisos na cáscara, sen marcar o tronco, obtéñense as pranchas de cortiza.

Cada verán chegan cuadrillas de Extremadura e Portugal para descortizar as sobreiras

Distintos expertos na materia e os veciños fixan a principios dos 70 o comezo do aproveitamento da cortiza con fins comerciais nesta área. Nestes primeiros anos foron madeireiros da zona os que se encargaban de realizar a labor, pero pouco a pouco foron chegando cuadrillas procedentes de Extremadura e Portugal, que son na actualidade as que principalmente se encargan da saca na zona.

O descortizado da sobreira ten tamén un proceso de venda tradicional, onde adoita ser frecuente un trato directo entre o propietario e a persoa que se encarga de sacar a cortiza. “Teñen xente da zona que coñece ós propietarios e que se encargan de localizar as sobreiras que valen para cada campaña”, explica Marcial Barral propietario dunha das parcelas que concentra maior cantidade de sobreiras nesta zona. É frecuente que o prezo se fixe por número de exemplares a descortizar, valorándose a calidade do mesmo, e pode oscilar entre os 10 e os 40 euros. Tamén hai cuadrillas que fixan o prezo por quilo, aínda que isto é máis frecuente nas grandes producións.

Os requisitos para a saca da cortiza

“É como espir a sobreira, polo que debe estar bo tempo, para que non lle afecten os fungos”

A extracción da cortiza é unha tarefa que nesta zona do interior de Galicia se realiza entre o 15 de xuño e o 15 de agosto. “O máis importante é que faga calor, que non chova nin haxa néboa, precísase bo tempo”, explica o madeireiro Yago Tato, que aprendeu o oficio directamente de seu avó, descortizando sobreiras na zona de Agolada, e aínda que na actualidade está centrado noutros traballos forestais, coñece e recorda con demostracións e talleres o proceso de obtención da cortiza. “É como espir a sobreira, débese ter tino de que estea bo tempo para que non se debilite a árbore, xa que é máis propensa ós fungos”, compara o madeireiro.

Para a saca, á marxe de espazar as extraccións é tamén preciso agardar a que a árbore conte cun perímetro mínimo de 60 centímetros a unha altura de 1,30 metros, ó que a sobreira chega con 25 ou 30 anos, como detalla a enxeñeira de montes, Cristina Gende, quen se encargou de elaborar un estudo sobre a produción de cortiza na comarca do Deza, co afán de “contar cunha ferramenta feita con metodoloxía rigorosa sobre a extracción da cortiza”, explica. 

A vida produtiva da sobreira admite de 8 a 16 sacas sucesivas, aínda que isto reduce a vida da árbore dos 300-500 anos que pode durar se nunca foi descortizada ós 110 ou 170 anos cando se adica á produción de cortiza.

Afeccións das sobreiras

Ó longo destes anos as sobreiras “foron moi maltratadas, pouco coidadas”, valora Barral. E é que á par de resistir fronte ó avance doutras especies máis valoradas no aproveitamento forestal, as sobreiras tamén sufriron distintas afeccións.  Unha das máis coñecidas é a chamada “Culebrilla”, provocada por unha larva dun insecto coleóptero, Coroebus undatus, que a maiores produce danos económicos, posto que devalúa as pranchas nas que aparece.

Tamén o “Chancro carbonoso”, producido neste caso por un fungo que ocasiona danos na cortiza, é outro dos principais problemas que afectan ó sobreiral. “O déficit hídrico ou o exceso de auga, as feridas de descortizamento ou a acción do lume son vectores de entrada desta doenza”, explica Gende nos seus traballos. Por iso, son moitos os que relacionan a proliferación do fungo coas malas prácticas, a falta de profesionais ou a execución da saca con condicións meteorolóxicas inadecuadas.

Precisamente, a presenza deste fungo fixo secar moitos exemplares na zona. Así, no 2002 incluso se levou a cabo un intento por facerlle fronte á expansión deste fungo por parte do Distrito Forestal de Deza – Tabeirós, que impulsou un plan para profesionalizar o aproveitamento da cortiza na zona, coa creación dun catastro e unha asociación de produtores. O proxecto non se levou a cabo e a día de hoxe está paralizado, segundo informan dende o propio Distrito. Porén, si estableceron un control sobre a saca da cortiza, obrigando á obtención dun permiso, cun seguemento dunhas normas para facer o descortizamento, como recolle a enxeñeira de montes Ascensión Castro.

Convivencia con outros usos do terreo

O Sobreiral do Arnego non é unha masa homoxénea so de sobreiras, senón que no espazo conviven tamén outras especies como os carballos, os castiñeiros ou os piñeiros. Nas marxes dos ríos, predomina o bosque de ribeira, nas faixas intermedias aparecen os soutos e castiñeiros e son nas zonas máis altas onde predominan tanto as sobreiras como os piñeiros. “As condicións edafoclimáticas permitiron que dunha maneira natural a sobreira se dese nesta zona”, explica Gende.

Pero á par de conservarse masas boscosas, as sobreiras tamén se localizan en pradeiras, onde o aproveitamento da cortiza serve como complemento de actividades gandeiras.

Mercado da cortiza

No Deza, a cortiza destinouse inicialmente á obtención de cortizos para as abellas. Antigamente tamén se facían colchóns ou almofadas, tal e como documenta a enxeñeira de montes Cristina Gende. Pero actualmente, o principal destino é a fabricación de tapóns (de cortiza natural, os de maiores esixencias en canto a dimensións e calidade da cortiza) ou tapóns técnicos.

Tamén se destina para a fabricación de artigos deportivos e domésticos, flotadores, así como para illantes térmicos e acústicos, revestimento e decoración. “Estivo moi ligado tamén á construción, por iso cando a crise, a cortiza tamén se resentiu”, puntualiza o madeireiro Yago Tato.

Produción na zona

Unha das poucas estimacións sobre a produción de cortiza na zona é a proporcionada pola enxeñeira de montes Cristina Gende, aínda que o seu traballo abarca tamén as sobreiras do concello dezao de Silleda neste cómputo. As súas taxacións revelan unha produción de arredor de 1.871 toneladas de cortiza cada dez anos. O seu estudo de campo permitiulle constatar que as zonas de explotación se concentran nas ribeiras dos ríos Ulla, Deza e Arnego e os seus afluentes. Son preto de 600 hectáreas nas que se distribúen as sobreiras de xeito irregular e en pequenas fincas.

“A cortiza é un aporte mínimo que chega cada dez anos. A maioría da xente, poucas sobreiras temos. Non hai moitos grandes propietarios con fincas de sobreirais, nin están distribuídas coma as plantacións de pinos, senón que telas como van nacendo e sácaslle a cortiza ás que van valendo”, explican pequenos propietarios da zona.