Situación actual dos parásitos hepáticos e ruminais do gando ovino e caprino galego

Un grupo de investigadores da Facultade de Veterinaria de Lugo explican cal é a situación actual dos principais parásitos do fígado e do rume do gando ovino e caprino en Galicia, e ofrecen unhas recomendacións para combater con eficacia esta problemática

En Galicia, as condicións ambientais son moi adecuadas para o desenvolvemento e supervivencia no medio de certos parásitos dos ruminantes, principalmente vermes gastrointestinais, trematodos e cestodos, algúns deles cun impacto moi negativo na súa saúde e que repercute no seu rendemento produtivo.

As ovellas e cabras na nosa rexión presentan un manexo predominantemente semiextensivo, saíndo diariamente aos pastos, e é frecuente que as granxas de pequenos rumiantes estean próximas a outras de gando vacún, cos que comparten algúns parásitos (Figura 1). Estes trazos característicos das explotacións de pequenos rumiantes en Galicia contribúen a un maior contacto cos parásitos no campo, e por tanto, con elevadas porcentaxes de infección.

pablo veterinaria ovellas 1Figura 1. Os pequenos rumiantes e o gando vacún comparten algúns parásitos, polo que o seu manexo conxunto pode favorecer certas infeccións parasitarias.

Entre os parásitos con maior interese sanitario para o gando ovino e caprino inclúense certos trematodos hepáticos e ruminales como Fasciola hepatica, os paranfistómidos e Dicrocoelium dendriticum.

a) Dicrocoelium dendriticum

Este trematodo hepático presenta unha predilección polo gando ovino e cabrún, xa que as porcentaxes de infección nestes animais superan amplamente aos obtidos en explotacións de gando vacún.

As infeccións por este parásito nos rumiantes adoitan ser asintomáticas, aínda que cargas parasitarias elevadas poden causar lesións hepáticas, traducíndose en trastornos dixestivos, diminución da ganancia de peso e atraso do crecemento.

Os adultos de D. dendriticum alóxanse nos condutos biliares e a vesícula biliar, depositando ovos que se eliminan coas feces. Posteriormente, necesita caracois terrestres e formigas onde se multiplica e completa o seu desenvolvemento, polo que é especialmente frecuente en zonas relativamente secas, por exemplo rexións do Centro de España. De feito, en Galicia, a súa presenza nas explotacións pódese considerar moderada, cunha distribución xeográfica ben definida, e predominando en zonas montañosas.

b) Fasciola hepatica

A importancia das infeccións por este parásito en ovellas e cabras radica nas importantes lesións que causa no fígado, capaces mesmo de provocar a morte do animal cando o proceso é agudo. Con todo, os casos subclínicos causan atrasos no crecemento, menor ganancia de peso, descenso da produción leiteira e, por tanto, menor rendemento reprodutivo.

Os adultos de F. hepatica localízanse nos condutos biliares onde se alimentan de sangue. Ademais, o movemento do parásito irrita a mucosa biliar e causa o seu engrosamento (Figura 2), que se ve a primeira ollada, o que finalmente altera o funcionamento do fígado. Os adultos eliminan ovos que saen ao medio coas feces do hospedador; alí o parásito necesita un caracol da especie Galba truncatula, onde continuará o seu desenvolvemento.

Trátase de caracois que se concentran en zonas húmidas como pastos enlamados ou beiras dos regatos. A presenza deste caracol é indispensable para que o parásito desenvólvase completamente, polo que a fasciolose será máis frecuente en rexións húmidas con temperaturas suaves, como Galicia, que se considera unha zona endémica.

Finalmente, o parásito abandona o caracol e enquístase na vexetación, onde pode permanecer infectante durante varios meses. O gando inféctase ao inxerir as fases de resistencia do parásito xunto co pasto. No intestino libéranse formas xuvenís que alcanzan o fígado, destruíndo o parénquima hepático no seu camiño cara aos condutos biliares, causando lesións moi graves acompañadas de perda de sangue.
pablo veterinaria ovellas 3Figura 2. Corte dun fígado de ovella infectada por Fasciola hepatica, observándose o engrosamento das paredes dos condutos biliares.

c) Paranfistómidos

Dentro dos paranfistómidos inclúense diferentes parásitos que afectan o aparello dixestivo dos ruminantes domésticos e silvestres, sendo Calicophoron daubneyi o principal representante desta familia no gando ovino e caprino en Europa, aínda que tamén se detectou a presenza de Paramphistomum leydeni en ovellas en Irlanda.

Son parásitos tradicionalmente ligados a zonas tropicais e subtropicales, pero considerados escasos e pouco patóxenos en Europa. Porén, nos últimos anos as prevalencias incrementáronse de forma progresiva, tanto en gando vacún como en ovino e caprino, denunciándose os primeiros casos clínicos en animais novos tras saír por primeira vez ao pasto, algúns mesmo con resultados fatais. Estes feitos renovaron o interese científico pola prevención e control destes parásitos.

Os adultos localízanse no rume dos rumiantes (Figura 3), e aínda que causan ruminite e enfraquecemento da parede ruminal, os animais soportan ben elevadas cargas de paranfistómidos adultos sen mostrar signos clínicos. Estas fases adultas eliminan ovos que saen ao exterior coas feces, onde presentan un comportamento similar a F. hepatica, pois tamén necesitan do caracol Galba truncatula para completar o seu desenvolvemento. Por iso, as rexións onde F. hepatica é moi frecuente resultan tamén propicias para os paranfistómidos.

Así, Galicia constitúe un territorio con condicións moi favorables para a súa presenza nos pastos, onde os animais inféctanse tras inxerir as fases de resistencia. No intestino libéranse as fases xuvenís que causan grandes lesións ao alimentarse da mucosa do duodeno durante unhas 6 semanas, provocando erosións e úlceras que poden chegar a causar enterite clínicas con consecuencias fatais para o hospedador. Finalmente, as fases xuvenís migran ao rume e ao retículo, onde se converten en adultos
pablo veterinaria ovellas 2Figura 3. Adultos de paranfistómidos no rume e retículo dunha vaca.

¿Que difusión teñen as trematodosis no gando ovino e caprino de Galicia?

Un traballo realizado polo grupo INVESAGA na Facultade de Veterinaria de Lugo entre os anos 2010 e 2015, no que se estudou a prevalencia de diferentes parásitos nas granxas de ovino e cabrún de Galicia mediante a análise coprolóxica da mestura de varias mostras de feces de animais dunha mesma explotación, mostrou no caso dos 3 parásitos unha situación de certa estabilidade con fluctuacións periódicas, aínda que con sensibles diferenzas entre eles (Figura 4).

INVESAGA PARÁSITOS OVELLASFigura 4. Porcentaxes de granxas de ovino e caprino de Galicia positivas ao tres trematodos estudados durante o período 2010-2015 e actualmente.

Como se observa na Figura 3, a porcentaxe de explotacións galegas de pequenos ruminantes positivas a D. dendriticum mantívose en niveis relativamente baixos durante 2010-2015. Chaman a atención os resultados do 2015, onde non se identificou ningunha explotación positiva a este parásito.

Na actualidade, un 6,7% das explotacións galegas resultaron positivas, sendo un dos valores máis elevados, só por detrás do observado en 2012. Estas prevalencias son moi superiores ás obtidas en gando vacún. Cabe sinalar tamén a distribución xeográfica do parásito en Galicia, xa que a maior parte das explotacións positivas localízanse na provincia de Ourense, coincidindo coas rexións máis quentes e secas, máis adecuadas para o desenvolvemento dos caracois terrestres e formigas que constitúen as súas hospedadores intermediarios.

A situación de F. hepatica foi similar á de D. dendriticum, aínda que as porcentaxes de granxas positivas foron, en xeral, máis altas durante os anos 2010-2015. Sen embargo, o número de explotacións positivas en 2019 experimentou unha notable redución con respecto aos valores detectados en 2015, o que pode ser consecuencia da administración de fármacos eficaces, como o albendazol ou o triclabendazol. Pola contra, a importancia e distribución dos paranfistómidos incrementouse progresivamente no período 2010-2014, aínda que actualmente a situación parece estabilizarse. Aínda que esta expansión non é tan acusada como a apreciada en granxas de gando vacún, estes resultados demostran que os paranfistómidos substituíron a F. hepatica como os trematodos máis prevalentes en gando ovino e caprino. Este aumento débese, en parte, a que os fármacos antiparasitarios máis empregados na desparasitación dos pequenos rumiantes, como os bencimidazois ou as lactonas macrocíclicas, non eliminan a estes trematodos. Así, a oxiclozanida, pouco empregado de forma rutineira, é o fármaco que presenta maior eficacia.

Debido a que os caracois G. truncatula actúan como hospedadores intermediarios tanto dos paranfistómidos como de F. hepatica, o incremento da importancia dos primeiros xunto co descenso do segundo podería estar relacionado con posibles interaccións entre os dous parásitos no medio, competindo polo caracol. De todos os xeitos, necesítanse máis estudos para confirmar esta hipótese.

En definitiva, as porcentaxes de granxas de ovino e caprino positivas a este tres trematodos pódense considerar entre baixas e moderadas. Porén, a situación de Fasciola e os paranfistómidos cambiou significativamente nos últimos anos.

¿Como diagnosticar e combater as trematodosis?

O diagnóstico clínico das trematodose en ovellas e cabras é complexo. Así, en parasitacións masivas pódense observar algúns signos clínicos como anemia ou edemas xeneralizados, pero son pouco específicos ao ser comúns a múltiples enfermidades.

Con todo, as infeccións adoitan ser asintomáticas ou con sintomatoloxía pouco evidente que inclúe anorexia, apatía ou descenso nas producións. Non obstante, mesmo procesos subclínicos poden causar notables perdas nas explotacións, aínda que estas sexan difíciles de detectar. Por iso, é un erro non realizar un correcto diagnóstico destes parásitos, pois é a base para alcanzar un adecuado control e así minimizar as perdas asociadas.

En primeiro lugar, recoméndase obter información periódica sobre o estado de parasitación do rabaño para decidir as pautas de desparasitación e de manexo máis axeitadas en cada caso. Aínda que existen numerosos métodos de diagnóstico inmunolóxico e molecular, o método máis sinxelo e barato baséase en evidenciar as formas parasitarias dos parásitos nas feces dos animais. Esta técnica permite ademais estimar a cantidade de ovos eliminados nas feces, obtendo así información sobre a magnitude da parasitación por trematodos no rabaño. Por outra banda hai que considerar que esta técnica de diagnóstico non permite detectar infeccións agudas causadas polas formas xuvenís dos paranfistómidos e F. hepatica, pois realizan unha migración intraorgánica que pode durar até 12 semanas antes de alcanzar a súa fase adulta e comezar a eliminar ovos. Durante este período o animal pode estar infectado e, con todo, non se detectarían ovos en feces, polo que o diagnóstico sería negativo.

A avaliación dos datos obtidos sobre o estado do rabaño permitirá establecer as medidas de control máis adecuadas. A administración de fármacos pode ser unha medida eficaz, aínda que hai que escoller con cautela o antihelmíntico máis adecuado, xa que a súa eficacia varía segundo o trematodo. O momento da desparasitación é tamén importante, sendo tradicionalmente a primavera e o outono as épocas máis propicias para desparasitar en Galicia, aínda que dependendo da zona e as condicións climáticas estes períodos poderían variar lixeiramente. Doutra banda, aplicar unhas adecuadas medidas de manexo é indispensable para alcanzar un control eficaz destes trematodos, pois permiten cortar o ciclo e evitar reinfeccións.

No caso de D. dendriticum resulta efectivo impedir o acceso dos animais ao pasto durante as primeiras horas da mañá e últimas da tarde, onde se favorece a inxestión de formigas infectadas polo trematodo, que se sitúan na parte superior da vexetación durante estes momentos do día. Por outra banda, no caso de Fasciola e os paranfistómidos, condicionados pola presenza do hospedador intermediario en zonas húmidas, resulta efectivo instalar bebedoiros no pasto así como limitar o acceso dos animais a cursos de auga ou terreos pantanosos mediante cercas ou valos.

Conclusión: 

En Galicia a importancia dos diferentes trematodos que afectan o gando ovino e caprino variou nos últimos anos, pois a porcentaxe de granxas positivas a paranfistómidos incrementáronse, ao contrario que o de F. hepatica. Aínda que as porcentaxes de infección por paranfistómidos non son tan altos como no gando vacún, a súa expansión polo territorio galego é xa unha realidade.

Ao mesmo tempo, D. dendriticum segue estando presente en moitas zonas de Galicia, especialmente nas máis secas e cálidas. En definitiva, ao ser parásitos cunha presenza notable na nosa rexión, deben monitorizarse periodicamente para diminuír o seu impacto económico nas explotacións.

AUTORES: García-Dios D, Díaz P, Viña M1, Remesar S, Prieto A, López G, López-Novo C, Panadero R, Fernández G, Morrondo P, Díez-Baños P, López CM e Jaime Calvo. Investigación en Sanidade Animal: Galicia (Grupo INVESAGA). Facultade de Veterinaria de Lugo. Universidade de Santiago de Compostela (USC). Asociación de Defensa Sanitaria Gandeira ACIVO.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Solicitamos o seu permiso para obter datos estadísticos da súa navegación nesta esta web, en cumprimiento do Real Decreto-ley 13/2012. Si continúa navegando consideramos que acepta o uso das cookies. OK | Máis información