Situación actual das enfermidades de madeira de vide en planta adulta

As enfermidades de madeira de vide, son nalgúns casos coñecidas desde antigo, así os síntomas asociados á Yesca aparecían xa citados en tempos de gregos e romanos, aínda que a interpretación dos mesmos unicamente podémola realizar polas descricións atopadas daquela época.

O que actualmente non cabe dúbida é que as enfermidades de madeira son unha das maiores preocupacións dos viticultores e técnicos, podendo causar en España unhas perdas anuais estimadas de ao redor duns 600 millóns de euros. Non en balde estas patoloxías fúnxicas son, posiblemente, o maior problema que afecta o cultivo da vide na actualidade e por iso están consideradas como a Filoxera do Século XXI (Smart 2013).

A cuestión máis abordada na actualidade é, por que parece que a súa presenza aumentou durante a última década. Eu non diría iso, o que se sucede é que actualmente temos un maior coñecemento das especies fúnxicas implicadas no proceso degradativo da madeira. Este coñecemento vén dado pola mellora dos métodos de diagnóstico e identificación entre os que cabería destacar a recente incorporación de modernas técnicas moleculares. Se a isto unimos, a maior idade dos viñedos, o longo ciclo de vida que presentan algúns dos fungos que as causan – podendo transcorrer varios anos desde a penetración dos mesmos ata a aparición dos primeiros síntomas- podas drásticas realizadas nalgúns casos para cambiar os sistemas de condución así como a eliminación dalgúns produtos fitosanitarios que controlaban certas enfermidades, factores todos eles determinantes para o desenvolvemento destas patoloxías, atopámonos con que a súa presenza fíxose máis evidente.

Aínda que podemos dicir que avanzamos moito, aínda quédanos un longo proceso ata coñecer en profundidade a bioloxía e epidemioloxía así como a participación e o papel que xogan no desenvolvemento destas enfermidades os diferentes fungos illados, moitas veces, cunha mesma sintomatoloxía. Todo este coñecemento facilitará a procura duns métodos de control máis eficaces e respectuosos co medio ambiente.

Sintomatoloxía

Semanalmente recibimos no noso laboratorio mostras de plantacións sospeitosas de presentar patoloxías de madeira. En campo, as plantas poden presentar un ou varios síntomas entre os que podemos citar: crecemento anormalmente reducido, perda de vigor, entrenudos curtos e/ou clorose foliar, decoloracións foliares internerviais que do amarelo vermello viran ao pardo, cancros, secado de brazos e nalgúns casos morte da cepa.

Xa en laboratorio, podemos observar unha serie de síntomas que agrupamos da seguinte forma:

Fendas lonxitudinais na base dos sarmentos: Esta sintomatoloxía é visible sobre todo no inverno tomando a cortiza dos sarmentos un aspecto esbrancuxado. Estes síntomas asócianse fundamentalmente á Excoriose, enfermidade causada polo fungo Phomopsis viticola. Aínda que recentemente especies da familia Botryosphaeriaceae como Neofusicoccum parvum ou Botryosphaeria dothidea foron illadas en canas con este tipo de síntomas e mesmo se viron as frutificacións destes fungos nas fisuras dos sarmentos.

Necrose sectorial: Se damos un corte transversal ao brazo ou tronco aparece unha necrose sectorial parda con forma de V e consistencia dura. Este síntoma estaba tradicionalmente asociado a Eutipiose aínda que actualmente sábese que son os fungos da familia Botryosphaeriaceae os que máis se detectan neste tipo de lesións. En Galicia, a especie illada con maior frecuencia é Neofusicoccum parvum considerado o fungo máis agresivo dentro da familia Botryosphaeriaceae xunto con Lasiodiplodia theobromae (Urbez-Torres & Gubler, 2009). Outras especies desta familia illadas na nosa comunidade son Botryosphaeria dothidea, Diplodia seriata e Neofusicoccum luteum. Algunhas destas especies son patóxenos oportunistas que conviven coa planta, podendo producir enfermidade só no caso de que a planta presente síntomas de tensións ou debilidade. Nalgúns casos, desta necrose sectorial, illouse Eutypa latexe pero de forma moi puntual e illada.

Punteaduras: Se damos un corte transversal observamos numerosas punteaduras pardas rodeando á medula que destacan sobre a cor da madeira, en disposición máis ou menos circular e que poden estar illadas ou chegar a confluír mostrando unha lesión necrótica maior. Na zona central ás veces obsérvase unha zona avermellada asalmonada. Os fungos implicados neste tipo de lesións son Phaeomoniella chlamydospora e fungos do Xénero Phaeoacremonium, sendo Phaeoacremonium aleophilum a especie máis presente. Con bastante frecuencia illamos tamén fungos da familia Botryosphaeriaceae nestas seccións.

Podredume branda: En ocasións pódense ver, nas seccións transversais, zonas de cor branca-amarelada de consistencia branda, esponxosa. Esta pudrición é causada por fungos Basidiomicetos que degradan a madeira que previamente fora colonizada por outros fungos, actuando estes como patóxenos secundarios. Posto que son basidiomicetos é posible ver a presenza dos corpos de frutificación no tronco. Os fungos máis frecuentes causantes desta patoloxía son Fomitiporia mediterranea, Stereum hirsutum ou Phellinus mori.

Identificación

Os síntomas destas enfermidades son ás veces pouco claros e nalgúns casos os seus axentes causais non están ben establecidos ou forman parte dun complexo de fungos de difícil clasificación, polo que se converteu na parte máis descoñecida da patoloxía do viñedo. (Abelleira et ao. 2009). Neste sentido, o desenvolvemento das técnicas moleculares para a identificación de fungos permitiunos avanzar rapidamente na detección de novos patóxenos.

Os principais organismos implicados nestes problemas son:

1. Fungos da familia Botryosphaeriaceae: Son, non só aquí en Galicia, os patóxenos illados con maior frecuencia neste cultivo. Hai uns anos coñecíanse tan só tres especies que afectaban á madeira de viña: Diplodia seriata, Diplodia mutila e Botryosphaeria dothidea=Fusicoccum aesculi. Actualmente coñécense máis de 20 especies patóxenas pertencentes a seis xéneros distintos: Botryosphaeria, Diplodia, Dothiorella, Lasiodiplodia, Neofusicoccum e Spencermarthinsia.

En xeral estes fungos teñen un micelio escuro, tabicado, de rápido crecemento e infértil no medio de cultivo. Podemos forzar a aparición dos corpos de frutificación da súa forma imperfecta se incluímos no medio de cultivo acículas de piñeiro estériles e o incubamos baixo luz ultravioleta. Os picnidios presentan paredes grosas e negras e no seu interior os conidios (esporas asexuais) que son determinantes na identificación a nivel de xénero.

Figura 1: Esporas de fungos da familia Botryosphaeriaeae. A: conidios fusiformes de Botryosphaeria dothidea. B: conidios elíptico-fusiformes de Neofuiscoccum luteum. C: Conidios con estriaciones típicas de de Lasiodiplodia theobromae. D: conidios hialinosde Diplodia corticola no interior do picnidio. E: conidios escuros e tabicados de Dothiorella sarmentorum no interior do picnidio. F: ascas e ascosporas de Neofusicoccum parvum.

O teleomorfo ou fase perfecta caracterízase por presentar peritecios inmersos nun estroma que conteñen ascas bitunicadas con ascosporas elípticas-fusiformes e de distribución biseriada (figura 1-F). É a fase perfecta a que se mantén nos tecidos invernantes e que dará lugar ao desenvolvemento da fase asexual cando as condicións son as favorables. A forma perfecta non é significativa para a identificación morfolóxica das especies do xénero.

2. Phomopsis viticola: este fungo é o causante da excoriose. Na madeira sintomática ven facilmente os picnidios que aparecen como punteaduras negras sobre o sarmento esbrancuxado ou sobre as fendas descritas anteriormente. Os picnidios, cando as condicións de humidade son as idóneas, liberan os conidios formando longos cirros. Presenta dous tipos diferentes de esporas, as denominadas α , que son hialinas, elíptico-fusiformes e agudas nun ou ambos os extremos e as β , son filiformes, curvadas e infértiles. Con respecto ao seu teleomorfo, Diaporthe neoviticola, os peritecios negros teñen longos pescozos, as ascas son unitunicadas e as ascosporas hialinas, bicelulares e con distribución biseriada. É un fungo moi presente en Galicia atopándose en ambas as formas, aínda que a forma perfecta é difícil de ver.

3. Eutypa lata: Neste caso, o nome coñecido é o da súa fase perfecta, os peritecios atópanse inmersos nun estroma negruzco e pódense observar se lle facemos un corte superficial. As ascas son unitunicadas cun característico poro apical, as ascosporas son pequenas curvadas e de cor amarela pálida. A fase asexual denominada Libertella blepharis presenta picnidios que producen abundantes conidios hialinos filiformes e curvos en característicos cirros alaranxados. Outros fungos causantes de eutipiosis son especies do xénero Eutypiella e Cryptovalsa ampellina. A eutipiosis é unha enfermidade moi pouco presente en Galicia.

4. Fungos do xénero Phaeoacremonium: Coñécense numerosas especies dentro deste xénero que afectan á viña. Con todo, nas nosas latitudes é Phaeoacremonium aleophilum o que maioritariamente se detecta. Este hifomiceto caracterízase por presentar os seus pequenos e cilíndricos conidios en cabezas mucilaxinosas. No medio de cultivo presenta un crecemento moi lento e difunde un pigmento amarelado. O seu teleomorfo coñecido como Togninia minima inverna sobre a madeira para garantir a súa persistencia ata a seguinte primavera. A súa presenza é maior en planta nova dun ou dous anos onde se asocia á enfermidade de Petri.

5. Phaeomoniella chlamydospora: do mesmo xeito que os fungos do xénero anterior este hifomiceto presenta conidios pequenos e hialinos agrupados en cabezuelas e clamidosporas moi características, de aí o seu nome, que son esporas de resistencia. É característico o seu crecemento no medio, lento e costroso de cor verdeoliváceo. Neste caso, descoñécese o teleomorfo. Aínda que se detecta en planta adulta a súa presenza é maior en viñas novas formando parte do complexo Petri.

6. Fomitiporia mediterranea: é un patóxeno secundario que degrada a madeira ocasionando a coñecida pudrición branda. O corpo frutífero deste basidiomiceto é de cor pardo amarelado e esténdese pola superficie da cepa infectada. En Galicia obsérvase fundamentalmente en cepas vellas debilitadas, en brazos mortos e sobre restos de poda.

7. Stereum hirsutum: Este basidiomiceto presenta unha bioloxía similar ao anterior. Os carpóforos son dunha cor variable segundo as condicións de humidade, que oscila do ton esbrancuxado ao laranxa amarronado e crecen en forma de abanico sobre a madeira da cepa afectada.

8. Outros: Aisladamente detectáronse outros fungos de madeira como Cadophora luteo-olivacea ou Pleurostomophora richardsiae. Cabe destacar tamén, as especies involucradas na enfermidade do pié negro que, aínda que afecta fundamentalmente a planta nova, tamén é detectada en viñedos adultos principalmente a nivel do portaenxertos. Producen lesións vasculares lonxitudinais co consecuente enfraquecemento da cepa. Neste grupo de fungos inclúense cinco xéneros distintos: Cylindrocarpon, Ilyonectria, Dactylonectria, Campylocarpon e Cylindrocladiella; comparten todos eles a presenza de grandes conidios cilíndricos 1-3 tabicados agrupados en empalizada sobre falsas cabezas.

Figura 2: Frutificacións deste tipo de fungos. A: peritecios de Eutypa lata. B: basidiocarpo de Fomitiporia mediterranea. C: corte transversal dun picnidio de Neofusicoccum parvum. D: cirro de Phomopsis vitícola. E: Falsas cabezas de Phaeoacremonium aleophylum. F: crecemento no medio de cultivo de Phaeomoniella chlamydospora.

Situación actual

En Galicia realizamos unha ampla mostraxe en todas as denominacións de orixe que, xunto os rexistros das análises de mostras procedentes de particulares, de técnicos de adegas ou de inspeccións oficiais, dannos unha visión global sobre o que está a suceder en Galicia nos últimos anos. Como avanzabamos, son os fungos da familia Botryosphaeriaceae os que máis están a afectar ás viñas galegas.

Na figura 3, observamos que a frecuencia na detección deste tipo de fungos supón a metade do total:

Figura 3: frecuencia de aparición destas enfermidades nos viñedos analizados durante o período 2008-2016. YESCA*: incluímos neste grupo aos fungos de xénero Phaeoacremonium, Cadophora, Phaeomoniella chlamydospora, Pleurostomophora richardsiae e fungos basidiomicetos.

A súa presenza no material vexetal é global atopándose desde o pescozo do portaenxertos ata os pequenos sarmentos da variedade. Este non é un feito illado posto que os nosos resultados concordan con moitos a nivel estatal e internacional. (Úrbez- torres et ao. 2006; Ridgway et ao. 2014; Yan et ao. 2014 e Izquierdo e Chacón 2016).

Medidas de control

Desde a prohibición do arsenito de sodio viuse que, lamentablemente, a detección de enfermidades de madeira foi en aumento. Debido á falta de de produtos químicos rexistrados que poidan controlar estes patóxenos só nos quedan medidas de carácter preventivo, encamiñadas a evitar a penetración destes axentes fúnxicos na madeira.

Sabemos que a transmisión destes patóxenos é fundamentalmente mediante as feridas de poda polo que tentaremos diminuír este risco coas seguintes medidas:

– Marcar as cepas con síntomas para podalas separadamente.

– Podar en días con ausencia de precipitacións.

– Evitar os cortes grosos de poda así como a formación de tocos aéreos.

– Protexer as feridas de poda cun mastic funxicida.

– Eliminar da parcela todo o material leñoso: plantas afectadas, brazos mortos e restos de poda das cepas de vide e inclusive doutros hóspedes potenciais para diminuír as fontes de inóculo; queimándoos e nunca enterrándoos.

– Desinfectar as ferramentas de poda, por exemplo, con auga osixenada 25%.

– Replantar utilizando material vexetal de propagación que se atope en bo estado fitosanitario. Esta é unha cuestión moi importante, sabemos que por desgraza, moitas plantas comercialízanse xa enfermas desde o viveiro e é por iso que pensamos que se deberían incluír estes fungos de madeira no regulamento de comercialización de plantas de vide.

Hoxe en día, estamos a traballar con bioestimulantes e con organismos antagónicos, aínda que os resultados son esperanzadores non resolven o problema, polo que debemos seguir investigando para obter resultados nun futuro.

Bibliografía

ABELLEIRA ARGIBAY, A.; AGUÍN CASAL, O.; LEMA GESTO, M.J.; MANSILLA VÁZQUEZ, J. P.; PÉREZ OTERO, R.; PINTOS VARELA, C; SALINERO CORRAL, C. Sanidad de la Vid en Galicia. Diputación de Pontevedra. 2009.
IZQUIERDO CAÑAS P. M. y CHACÓN VOZMEDIANO J.L. (2016). Situación actual de las enfermedades de madera de vid en plantas jóvenes. Enoviticultura 38: 26-31.
RIDGWAY, H.J.; BASKAR-ATHEVAN, J.; AMPONSAH,N. AND JASPERS M.V. (2014). The identity, distribution and diversity of botryosphaeriaceous species in New Zealand vineyards – a national prespective. Phytopatologia mediterranea, 53(3): 565
SMART, R. (2013) Trunk diseases… a larguer threat than phylloxera? Wine & Viticulture Journal. 28(4):16-18.
ÚRBEZ TORRES, J.R.; LEAVITT, G.M.; VOEGEL T.M. AND W. D. GUBLER. (2006). Distribution of Botryosphaeria spp. associated with Grapevine Cankers in California, Plant Disease 90(12):1490-1503
ÚRBEZ TORRES, J.R. AND W. D. GUBLER. (2009). Pathogenicity of Botryosphaeriaceae species isolated from grapevine cankers in California. Plant Disease. 93(6), 584–592
YAN,J.Y.; ZHANG,W.; LIU,M.; LI, X.H. AND HYDE, K. D. (2014). Fungal pathogens involved in grapevine trunk diseases in China. Phytopatologia mediterranea, 53(3): 566