“A rotación de cultivos é a práctica máis eficiente contra as malas herbas”

A resistencia das “malas herbas” aos herbicidas é un problema crecente na agricultura a nivel mundial polo mal uso das materias activas, a falta de rotación de cultivos ou a substitución dos laboreos profundos polo mínimo laboreo ou sementeiras directas.

Para analizar esta problemática entrevistamos a unha das maiores expertas no tema: Irache Garnica Hermoso, responsable da experimentación con herbicidas e manexo de malas herbas en cultivos extensivos, hortícolas e froiteiros do INTIA, o Instituto de Tecnoloxías e Infraestruturas Agrarias dependente do Goberno de Navarra.

Cal é o teu traballo de investigación dentro do INTIA e en que proxectos de investigación estás embarcada neste momento?
Son responsable da experimentación con herbicidas e manexo de malas herbas en cultivos extensivos, hortícolas e froiteiros. Actualmente, estamos co proxecto LIFE AGROINTEGRA, cuxo obxectivo é reducir o uso de fitosanitarios e co que queremos demostrar a utilidade das alternativas á loita química.

Por que o control das malas herbas está a converterse nun problema para a agricultura en todo o mundo?
Polo abuso dos herbicidas. É a forma “máis cómoda” de controlar as malas herbas. Ata que se seleccionan as poboacións resistentes, claro.

É un problema debido a que as industrias químicas non invisten en herbicidas máis avanzados?
Non o creo. Se saísen ao mercado herbicidas novos (modos de acción diferentes), seguiríase abusando deles igualmente.

Cales son as principais resistencias de malas herbas a herbicidas que se están detectando?
En España, están a detectarse gramíneas (Lolium rigidum, Alopecurus myosuroides, Echinochloa crus-galli, etc.) resistentes a varios grupos de herbicidas en cultivos extensivos de inverno e primavera, principalmente.

“A rotación de cultivos é a práctica máis eficiente contra as malas herbas”

Que prácticas culturais e de uso de herbicidas recomendarías ao agricultor fronte ás malas herbas?
A diversificación é a solución. Agora ben, non todas as explotacións poden permitirse certos cambios. Con todo, calquera modificación que se introduza pode axudar en maior ou menor medida. A rotación de cultivos con distintos ciclos de cultivo é a práctica que máis nos pode axudar a xestionar de forma eficiente as malas herbas. Pero é a máis difícil de executar xa que non todas as zonas agrícolas admiten calquera cultivo, e a maior limitación é a dispoñibilidade de auga.

O laboreo é outra técnica que inflúe enormemente nalgunhas das especies máis difíciles de controlar actualmente. Dos laboreos profundos pasouse ao mínimos laboreo ou sementeiras directas. Pasouse dun extremo ao outro. A solución non é volver á vertedeira pero utilizala de cando en vez axudaría a diminuír a densidade dalgunhas especies gramíneas. A falsa sementeira e o atraso da mesma, son técnicas moi sinxelas de aplicar en calquera explotación pero moi dependentes da climatoloxía, da choiva.

Agora ben, o ano no que hai choiva suficiente para facer xermolar gran parte das malas herbas antes da sementeira, pode supoñer o éxito ou fracaso dunha aplicación herbicida posterior. Como exemplo, non é o mesmo controlar 1000 que 500 plantas por metro cadrado.

En gandería de vacún, é moi frecuente repetir cultivos de millo forraxeiro ano tras ano nas mesmas parcelas, por falta de base territorial en moitos casos, precisando da utilización de herbicidas contra as malas herbas, ¿Que recomendacións daría ao agricultor para estes casos?
A primeira recomendación é que tente meter outro cultivo na rotación e se é posible cun ciclo diferente. Se isto non é posible, ten que tratar de alternar os modos de acción dos herbicidas. En función das especies de malas herbas que teña na explotación, isto será máis ou menos difícil. Hai que estudar cada caso.

O agricultor/gandeiro ten que estar ben informado ou asesorado sobre a natureza dos herbicidas que está a utilizar. O atraso da sementeira se hai humidade, tamén lle pode quitar parte das malas herbas que terá que controlar despois.

En viticultura tamén se adoitan utilizar herbicidas, por ser unha alternativa máis barata ao control mecánico das malas herbas. ¿Que problemas de resistencias están a detectarse e cales serían as prácticas recomendables?
En viticultura, os maiores problemas de resistencias que están a aparecer son con especies de folla ancha, por exemplo Conyza canadensis, resistente ao glifosato. A opción máis cómoda é cambiar de herbicida (modo de acción). Pero o máis recomendable sería tratar de alternar a loita química con outros métodos: mecánico ou por calor.

A xuncia e a grama son das máis herbas que máis se están expandindo nas terras de cultivo, ¿Que medidas recomendaría para o seu control?
Son dúas especies moi difíciles de controlar e a súa bioloxía non facilita nada a súa xestión. A xuncia, en cultivos como o millo pode ser controlada a día de hoxe con herbicida, pero cun alto custo. Existe unha materia activa moi eficaz pero aínda está en proceso de rexistro. A grama, pode frearse en millo con certo herbicida, pero sempre que non alcance grandes densidades. De forma alternativa aos herbicidas, se hai parcelas con problemas de grama e xuncia, a mellor recomendación é non sementar ou plantar e xestionar o barbeito de forma mecánica ou química. Esta solución non gusta a ninguén, pero creo que non é rendible investir en herbicidas que non van controlar de forma eficaz esas especies e ademais obter producións minguadas pola competencia.

 “As materias activas non se debe utilizar máis de dúas campañas seguidas, hai que alternar”

En resumo, ¿Está a abusarse ou a realizarse un mal uso dos herbicidas?
Si. Cada vez que saíu unha materia activa nova ao mercado, supuxo unha mellora no control das malas herbas. O agricultor estaba encantado co resultado e cando se lle recomendaba non utilizala máis de dúas campañas seguidas, respondía que “co ben que funciona, como non o vai a utilizar?”. E non só agricultores actuaron así, calquera técnico puido preferir dar unha recomendación eficaz a curto prazo que pensando no futuro. E agora atopámonos nunha situación en que os herbicidas “gastáronse” e non funcionan.

Un exemplo é o diclofop-metil, que era un herbicida moi bo para controlar gramíneas en cereais de inverno, pero abusouse del e en moitas zonas xa non funciona hai anos. Isto supuxo que calquera materia activa que saíse ao mercado despois co mesmo modo de acción (tralkoxidim, clodinafop-metil, pinoxaden, etc.) non ía controlar tampouco esas poboacións resistentes.

A Comisión Europea reduce cada vez máis a capacidade dos agricultores para utilizar fitosanitarios e herbicidas. ¿Como valora a decisión da Comisión en relación ao uso do glifosato e que cre que vai pasar despois da súa moratoria?
Creo que non é obxectiva en absoluto. Esta materia activa ten “mala fama” porque noutros continentes o seu uso está descontrolado (é a miña opinión persoal). Están a aparecer moitos problemas de resistencias a pasos axigantados polo mal uso que se está facendo. Pero non se pode comparar o uso que se fai deste herbicida en Europa con respecto a outros continentes.

 “Sería un erro prescindir do glifosato en Europa”

Estou de acordo na revisión que Europa fai das materias activas e en descartar aquelas que non cumpran certo perfil. Pero resúltame bastante contraditorio que se centren nesta materia activa, cando hai outras sustancias de uso cotián máis perigosas a nivel ambiental e de saúde humana. Non sei o que vai pasar no futuro, pero sería un erro prescindir desta materia activa.

¿Como cre que será a agricultura do futuro no relativo ao control das malas herbas e ao uso de herbicidas?
Non o sei. Pero a medio prazo temos que convencer ao agricultor e a nós mesmos que é necesario cambiar algo, por pouco que sexa. Aprendamos dos erros.

¿En que situación se atopa o desenvolvemento de herbicidas ecolóxicos ou estes non son unha alternativa viable?
Vai moi lento. Na miña opinión poden ser unha alternativa para certos sectores. Pero que ninguén se engane. Non vai haber (espero equivocarme) un herbicida ecolóxico que faga “o mesmo” que outro de síntese química. A día de hoxe, existen algúns formulados non selectivos, socarrantes e sen ningunha residualidade. Iso supón que se teñan que realizar varias pasadas co consecuente gasto de gas-oil o que se contrapón ás bases da agricultura ecolóxica. Caemos outra vez no erro de tentar controlar as malas herbas dunha soa forma.

Algo máis que queira engadir?
Hai que abrir a mente e adaptarse aos tempos que veñen.