Galego
Os virus da vide están presentes en todas as zonas vitícolas, na maioría de viñedos de todo o mundo con presenza variable dependendo principalmente do interese que o viticultor puxese en “evitalos”, xa que non hai posibilidade de eliminación unha vez que infectan unha planta en campo.
Entre todas as enfermidades da vide, as de etioloxía viral son as menos coñecidas e as que espertan menor interese por parte do viticultor que, en moitos casos, descoñece que as ten e achaca os síntomas a outros múltiples factores.
Son patóxenos que cando están presentes impiden que o viñedo alcance o máximo de calidade e lonxevidade a pesar dos esforzos realizados desde o punto de vista técnico para optimizar todos os factores de produción.
Aínda que os países vitícolas de Europa son pioneiros na selección e certificación de plantas libres dos virus máis importantes, nas últimas décadas os maiores recursos para erradicalos dos novos viñedos están a dedicarse nos países con tradición vitícola máis recente en América, Australia, Nova Zelandia ou Sudáfrica.
En España, o gran esforzo realizado en todas Comunidades Autónomas para poñer no mercado un bo número de clons certificados de cada unha das variedades de interese, non sempre se ve reflectido nun descenso da prevalencia destes patóxenos, ben por escasa demanda do devandito material, ben pola relativamente rápida infección do material vexetal san a través de vectores presentes no solo ou nos viñedos adxacentes.
O baixo nivel de preocupación por parte dos viticultores da maior parte de zonas vitícolas de Europa, está relacionado en moitos casos cun baixo nivel de coñecemento sobre a sintomatoloxía, danos, transmisión, diagnóstico e medidas de control posibles para evitar a transmisión en campo dos virus máis graves.
“Deberíase analizar o material vexetal para evitar a propagación dos virus”
En Galicia, en ausencia de material vexetal certificado de variedades minoritarias ou cando queremos conservar os nosos propios clons para manter a heteroxeneidade e tipicidade dos viños, algo tan simple como enviar a analizar material vexetal das plantas seleccionadas e marcadas das que se van tomar as pugas ou que se van enviar ao viveiro para o seu enxerto, podería evitar a propagación dos principais virus ás plantas novas.
O proxecto PAThOGEN (Training ProgrAmme To improve GrapEviNe virus knowledge and management), co-financiado polo programa Erasmus+ CE (2015-2018), ten como obxectivo mellorar o coñecemento sobre enfermidades de etioloxía viral que afectan á vide para conseguir unha mellor xestión dese tipo de enfermidades.
Este programa de formación está dirixido a todos os ámbitos do sector vitícola: viticultores, técnicos asesores, funcionarios de sanidade vexetal, técnicos de casas comerciais, viveristas e tamén a investigadores en formación e estudantes tanto de formación profesional como universitarios.
O proxecto está coordinado desde Francia por investigadores do IFV (Institut Français da vigne et du vin) e participan grupos de I+D+i de Italia: CREA, (Consiglio per a ricerca per a agricultura e l´analise dell´economía agraria) e HORTA s.r.l. (spin-off da Universitá Católlica do Sacro Cuore, Milano) e de España: Grupo Viticultura e Sanidade Vexetal (GI-1988) da Universidade de Santiago de Compostela e FEUGA (Fundación Empresa Universidade de Galicia).
Entrenó curto e enrolado da vide, as enfermidades máis comúns producidas por virus
As enfermidades producidas por virus que teñen maior importancia e que deben estar ausentes do material de propagación certificado son os virus relacionados coa enfermidade denominada xenericamente “entrenó curto” e os asociados ao “enrolado da vide”.
En España ambas as enfermidades están amplamente distribuídas, pero hai moi poucos datos sobre os danos que ocasionan nas principais variedades polo que se descoñece o impacto económico que teñen ao longo da longa vida dun viñedo.
O entrenó curto adoita ser a virose máis importante nas zonas con máis longa tradición vitícola porque os solos, tras centos de anos de monocultivo, adoitan estar infestados de nematodos, vectores dos virus asociados á enfermidade.
En canto ao enrolado, está moi presente nas zonas mediterráneas e na uva de mesa, pola presenza as súas vectores, diversos tipos de cochinillas.
Síntomas das patoloxías provocadas por virus
Hai unha diferenza fundamental entre ambas as enfermidades: os síntomas do virus do entrenó curto (Grapevine fanleaf virus, GFLV) nas viníferas para vinificación son rechamantes na maioría de variedades, porque se poden observar tanto en folla (amareleos), como na madeira de poda (dobres nós e/ou entrenós curtos, talos aplanados, fasciacions) e, sobre todo, porque é frecuente que a enfermidade afecte os acios, con corremento, granilla e descensos de colleita moi importantes xa desde os primeiros anos de produción, polo que é frecuente que os viticultores arrinquen as cepas infectadas antes do final da vida útil do viñedo.
Pola contra, no caso dos virus do enrolado, que é unha enfermidade complexa e son varios os Grapevine leafroll associated viruses (GLRaV), os síntomas non sempre son moi claros, especialmente en variedades brancas nas que ás veces só hai un lixeiro amareleo e acartonamento das follas, que non sempre se enrolan.
En variedades tintas son rechamantes pero poden variar moito entre variedades e dependendo do ano. Adoita presentarse enroxecemento e enrolado de follas e os acios poden non alcanzar a coloración óptima. Nalgunhas zonas estes síntomas da enfermidade son tan comúns que os viticultores chegan a consideralos características da variedade.
Como afectan os virus ás variedades Albariño e Mencía?
Síntomas de virus de enrollado en Mencía
Nas dúas variedades que estudamos en Galicia, Albariño e Mencía, os danos medidos son diferentes. En Albariño as perdas de produción son moi importantes no caso do entrenó curto, con cepas que non chegan a alcanzar a plena produción.
O enrolado afecta, mais que á produción, á maduración das uvas, especialmente en anos nos que as condicións non sexan especialmente favorables.
Con todo, nalgúns viñedos desta variedade establecidos nos anos 80 do século pasado, viuse unha evolución negativa dos viñedos con alto nivel de infección e presenza de vectores, cunha importante diminución de produción ademais da maduración deficiente mesmo en boas condicións.
“O entrenó curto afecta máis ao Albariño e o enrolado á Mencía”
Non temos datos de entrenó curto en Mencía porque o GFLV aparece de cando en cando nos viñedos das denominacións de orixe das provincias de Lugo e Ourense e sempre o vimos en cepas illadas. Varios dos virus do enrolado (GLRaV) ocasionan danos moi importantes pero moi variables en función da localización e do portainxerto. Nalgunhas parcelas, a colleita redúcese en máis dun 40%, con descensos variables no contido en sólidos solubles no mosto.
Tendo en conta que a vida útil dun viñedo debería ser polo menos de 35-40 anos e se é posible moitos máis, perdas non moi elevadas ano a ano acaban sendo superiores ás que causan outros patóxenos graves pero que atacan ocasionalmente.
O nematodo vector de GFLV, Xiphinema index, está presente en Galicia, pero causa poucos danos en por si e ao non ser frecuente o virus no material vexetal, non parece haber un desenvolvemento epidémico da enfermidade. Os viticultores adoitan eliminar as plantas, por debilitadas e improdutivas e, deste xeito, o virus non se estende.
As cochinillas transmiten o virus do enrolado, chegando a enfermar ao 100% das plantas nalgúns viñedos
Pola contra, os vectores de virus do enrolado, de aparición esporádica cando comezou o desenvolvemento moderno da viticultura nos anos 1980, están a converterse nunha praga emerxente en todo o sur de Galicia.
Son, sobre todo, cochinillas algodonosas (melazo ou cotonet) da especie Planococcus ficus, pero tamén se detectaron cochinillas escamosas. Son pragas de difícil control e ao ser a prevalencia dalgúns virus do enrolado tan alta, están a facer que moitos viñedos cheguen practicamente ao 100% de cepas enfermas, polo que urxe poñer a punto medidas de prevención e control agora que se están producindo as primeiras replantaciones.
Novos virus: o do Pinot gris pode estenderse por toda Europa
Síntomas da enfermidade do Pinot gris causada polo GPGV en primavera (Foto Elisa Angelini, CREA, Italia
Describíronse máis de 70 virus na vide, con diferenza o cultivo con máis enfermidades de etioloxía viral. Moitos son anecdóticos, da maioría non se dispón de moitos datos; pero nos últimos anos apareceron dous virus “novos” bastante peculiares.
Un deles está polo momento só en Norteamérica, denomínase “virus das manchas vermellas” (Grapevine rede blotch virus) e pasou desapercibido polo parecido dos síntomas aos dun enrolado suave.
Pero o outro, o virus do Pinot gris (Grapevine Pinot gris virus), tivo unha aparición súbita en Italia, con síntomas moi rechamantes, danos importantes e con moitas incógnitas sobre a súa orixe e as condicións que fan que a enfermidade apareza súbitamente, xa que son moitas as plantas co virus pero poucas as que manifestan síntomas polo que se pode estender por toda Europa co material vexetal. O vector é un ácaro endémico en todas as zonas vitícolas, con danos normalmente pouco importantes: Colomerus vitis, causante da erinose .
España, Francia e Italia son os principais produtores de uva para vinificación do mundo e durante décadas nos tres países traballouse en temas relacionados coas virose da vide.
Síntomas de virus en vides:
 vectores de GLRaV-3 en la corteza de un tronco de vid.jpg)
Proxecto Pathogen: cursos online e sesións en campo para mellorar a loita contra os virus da vide
Viña do Campus Terra de Lugo na que se realizarán os ensaios
No proxecto PAThOGEN preténdese utilizar a abundante información dispoñible nos tres países e elaborala na forma máis innovadora para poñer a disposición dos usuarios cursos online interactivos que serán posteriormente reforzados con adestramento en sesións de campo. O programa do curso constará de 4 módulos para o nivel básico e 6 módulos para o nivel avanzado, divididos en 3-6 capítulos. Haberá ademais un terceiro nivel para futuros formadores, no que se poñerá a disposición dos técnicos asesores que cursasen o nivel avanzado a posibilidade de xestionar os cursos cos seus propios alumnos para mellorar o coñecemento dos viticultores aos que asesoran.
Ao longo de tres anos (2015-2018) desenvolveranse e experimentarán os cursos piloto. As 2 sesións de campo dos cursos piloto en España realizaranse no Campus de Lugo da USC e na Ribeira Sacra lucense: a primeira en setembro de 2017 e a segunda en xuño de 2018.
Durante estes anos, un comité asesor local en cada país formado por viticultores, técnicos e viveiristas, ademais dun asesor externo (Gerhard Piettersen, de Sudáfrica), experto no tema a nivel mundial, avaliarán o material preparado que se traducirá do inglés ao italiano, francés e español e adaptarase ás características peculiares de cada país participante.
Para os cursos piloto do Proxecto PAThOGEN seleccionaremos alumnos de distintos sectores entre aqueles que se apunten nas listas de declaración de interese que aparecen na web do proxecto: www.pathogen-project.eu
