Galego
Os tratamentos fitosanitarios están presentes no día a día do viñedo para facer fronte a problemáticas como o aumento excesivo da vexetación herbácea, a presenza de diferentes insectos (mosquito verde, a araña vermella, ou mesmo algúns procedentes dos bosques, así é o caso da Altica quercetorum) e, sobre todo, para atallar enfermidades fúnxicas responsables da maioría das perdas que poden orixinarse nos viñedos. Pero, que queda destes compostos no viñedo e que pasa ó viño?
O Grupo de Cromatografía e Quimiometría, do departamento de Química Analítica, da Universidade de Santiago, situado no Instituto de Investigación e Análise Alimentaria (IIAA), mantén unha das súas liñas de investigación centrada precisamente no desenvolvemento e aplicación de métodos de análises que permitan comprender o comportamento dos fitosanitarios empregados en viticultura.
Nos últimos anos, estes traballos estiveron financiados polo proxecto Vinovert, pertencente ao programa Interreg Sudoe, baixo a supervisión do profesor Isaac Rodríguez, e centráronse en investigar a presenza e persistenza dos residuos destes produtos fitosanitarios no viño e nos solos de viñedos.
Unha mínima parte dos residuos derivados dos tratamentos fitosanitarios permanecen no viño e os solos
Os resultados obtidos polo Grupo evidencian as dificultades para evitar que, polo menos, unha fracción dos compostos empregados no tratamento de pragas do viñedo alcance o produto final, o viño, ou permaneza no chan. Os niveis de residuos presentes nos viños son, na súa maioría, mínimos e sitúanse moi por debaixo das marxes legais fixadas para uva de vinificación, e mesmo das recomendacións da Organización Internacional da Vide e o Viño (OIV) que recomendan que os residuos de fitosanitarios en viños non superen o 10% dos MRLs fixados para uva de vinificación.
Unha parte dos resultados do proxecto, que conta coa participación de distintos organismos nacionais e internacionais presentáronse nunha xornada técnica celebrada na adega Martín Codax, outro dos socios galegos do consorcio Vinovert. O traballo incide nalgúns aspectos que pasan desapercibidos e que son fundamentais para lograr unhas prácticas máis sustentables no viñedo.
Valores mínimos de contaminación
Á hora de avaliar a presenza de residuos nos viños xorde unha dificultade engadida e é que a maioría dos países europeos carece dunha lexislación específica que regule esta cuestión, fóra de Suíza que conta cunha norma respecto diso. Con todo, no resto de países establecéronse uns valores máximos para diferentes principios activos, presentes nos tratamentos fitosanitarios, que son aplicables a uva de mesa ou uva para vinificación, pero non a viño.
En Europa, durante anos o uso destes produtos estivo suxeito, sobre todo, a criterios de sustentabilidade económica e lexislativos que limitan a concentración máxima de residuos (MRLs) en uva de vinificación. Adicionalmente, nos últimos anos, entraron máis factores en xogo que condicionan o uso de fitosanitarios. Entre estes últimos figuran criterios de sustentabilidade ambiental, á que se suma que os consumidores estean cada vez máis preocupados pola presenza de residuos derivados destes tratamentos, así como a presión das distribuidoras e comercializadoras cunhas esixencias en canto a residuos maiores que as impostas pola lexislación Europea.
Unha parte dos produtos fitosanitarios que se aplican no viñedo permanecerán en uva no momento da vendima. A partir deste momento, os factores de transferencia ao viño son moi variables dependendo do modo de elaboración (fundamentalmente maceración de mosto con ou sen contacto con hollejos) e, sobre todo, das características de cada principio activo. En todo caso, a fracción de cada fitosanitario que alcanzará o viño vén determinada tamén polos factores de disipación existentes en campo, desde o momento da súa aplicación ata a vendima.
Existen técnicas para detectar no viño o 90% dos principios activos dos tratamentos fitosanitarios
Dentro do proxecto Vinovert, no IIAA desenvolveron e aplicaron técnicas de análises que cobren a maioría dos fitosanitarios de natureza orgánica empregados para combater as diferentes pragas que afectan ó viñedo. A lexislación de fitosanitarios non é estática, senón que cada ano autorízanse novos principios activos, á vez que varían os MRLs dos xa autorizados, ou mesmo se prohibe o seu uso dependendo do coñecemento sobre os seus efectos na saúde de consumidores e o medioambiente.
O uso das sales de cobre comezou a restrinxirse nesta campaña.
En xeral, a tendencia é a que a lexislación sexa cada vez menos tolerante e que as concentracións máximas permitidas sexan menores, como o caso dos sales de cobre, cuxa utilización empezou a restrinxirse por parte da Unión Europea na campaña do 2019. No outro extremo, dando a volta á situación, podémonos preguntar se, hai viños sen ningún tipo de residuos? “Desde os laboratorios nunca se chega a afirmar que un viño está libre totalmente de residuos, senón que se aclara que a concentración está por baixo dun valor determinado”, concreta o experto.
As técnicas para detectar estes residuos son cada día máis sensibles e “chegamos a poder rexistrar concentracións cada vez máis pequenas polo que sería recomendable establecer un limiar mínimo para poder discernir en que situacións o viñedo foi tratado cun determinado fitosanitario, ou cando a súa presenza no viño se debe a un proceso que denominamos como contaminación cruzada ou difusa”, apela Rodríguez.
Residuos que quedan no chan dun ano para outro
A presenza de residuos de fitosanitarios non só afecta o viño, senón tamén ós solos dos viñedos que reciben de maneira directa entre o 80 e o 90% dos principios activos que se fumigan sobre o viñedo. Durante o outono, os compostos acumulados nas follas das cepas pasan tamén ó chan. A continuación, estes compostos poden ser arrastrados polas augas de escoamento, penetrar no chan e acumularse nas capas superficiais do terreo.
Os estudos realizados na USC (algúns deles aínda en marcha) determinaron a presenza de residuos de diferentes fitosanitarios en solos de viñedo en mostraxes a principios de primavera que proveñen de campañas anteriores. “O control de solos é un aspecto fundamental á hora de considerar o paso dunha parcela dun sistema de produción convencional a ecolóxico”, especifica o doutor.
Os residuos do tratamento acumúlanse no chan e poderían afectar a colleitas dos anos seguintes
Ademais de respectar os prazos temporais esixidos pola administración, é necesario garantir que os chans das parcelas se atopen libres de fitosanitarios ao final do período de transición. “Aínda que a conclusión é obvia, reducir os niveis de certos compostos a valores non detectados en parcelas que foron tratadas durante dúas ou tres décadas non é tarefa fácil”, recoñece o experto.
Unha posible explicación dos problemas de contaminación cruzada detectada en viños podería ser a re-absorción destes compostos pola vide desde o chan ou a súa mobilización desde o tronco da planta. Outra posible fonte de contaminación difusa son os procesos de transporte aéreo. As características propias da viticultura (concentración de parcelas nunha mesma área, uso de atomizadores cada vez máis eficaces no proceso de fumigación, existencia de correntes de aire, limitada superficie dalgúns viñedos) favorecen os procesos de transporte aéreo dos fitosanitarios, afectando a viñedos situados en zonas próximas.
As características propias da viticultura favorecen o transporte aéreo dos fitosanitarios, afectando a viñedos próximos
A persistencia dalgúns fitosanitarios no solo do viñedo e os procesos de transporte aéreo poden ser responsables de pequenas cantidades de residuos de fitosanitarios en viños elaborados a partir de uva que non foi tratada con estes compostos. “Detectamos residuos que corresponden con tratamentos que non figuran no rexistro do viticultor e non é probable que se tratase dun esquecemento á hora de anotalos, xa que as cantidades son tan pequenas que leva a pensar que a súa orixe sexan procesos de contaminación difusa”, concreta o químico.
Os problemas de contaminación cruzada ou difusa non son significativos, nin desde un punto de vista lexislativo nin de seguridade do produto, pero supoñen un problema no caso de afectar a produtos comercializados coa etiqueta de produción ecolóxica, ou que se vaian a distribuír en mercados onde o principio activo non se atopa autorizado, dado que non existe unha lexislación internacional harmonizada.
“A posibilidade de atopar residuos mínimos de fitosanitarios en viños ecolóxicos é cada vez maior”
Neste senso, “sería recomendable establecer uns limiares mínimos de concentración que permitan incrementar a seguridade dos produtores e que substitúan á especificación de ‘residuos non detectables’ por residuos inferiores a un determinado valor”, explica o investigador. O experto apunta a que dado que os laboratorios de análises son capaces de medir e detectar concentracións cada día máis baixas, a posibilidade de atopar residuos mínimos de fitosanitarios en viños coa etiqueta de produción ecolóxica é cada vez maior. Todo vai en función da historia do viñedo e das prácticas agronómicas dos viticultores veciños.
“Comprender estes fenómenos require, en primeiro lugar, concienciar ao sector vitivinícola da necesidade de obter este tipo de información, ademais de manter os traballos de mostraxe e medición en campo de maneira periódica, durante anos, para comprender a evolución dos fitosanitarios nos solos dos viñedos, avaliando a súa disipación ou persistencia”, apunta o experto.
Por outra banda, Rodríguez tamén incide na importancia de ter en conta o risco que supón o uso de fitosanitarios para os viticultores que se ven expostos a eles durante a súa aplicación e a doses moi superiores ás que se atopan nos produtos que reciben os consumidores. A observación de boas prácticas de traballo, o uso de equipos de protección individual e a xestión de residuos, desde envases até augas de lavado de equipos de fumigación, son aspectos crave para controlar a exposición a estes compostos e protexer o medio ambiente fronte a descargas inadvertidas.
