“Actuar nos viveiros e nas infeccións por feridas de poda son claves para frear as enfermidades da madeira”

Entrevista a Jordi Luque i Font, investigador do Irta de Cataluña, especializado nas enfermidades da madeira en viñedo, unha patoloxía multicausal que provoca importantes perdas económicas e contra a que hai que loitar en distintos ámbitos

Publicidade
“Actuar nos viveiros e nas infeccións por feridas de poda son claves para frear as enfermidades da madeira”

Jordi Luque i Font, investigador do IRTA de Cataluña

Jordi Luque i Font é investigador do Instituto de Investigación e Tecnoloxía Agroalimentaria (IRTA) de Cataluña e un dos máximos expertos en España nas enfermidades da madeira do viñedo.

Para abordar esta problemática a Estación de Viticultura e Enoloxía de Galicia (Evega), en colaboración co CRDO Monterrei, o Concello de Monterrei e o Instituto Galego da Calidade Alimentaria (INGACAL), organizou o pasado verán unhas xornadas técnicas co título “Previr e/ou curar. As enfermidades da madeira no viñedo a estudo”.

Jordi Luque participou cun relatorio sobre “As enfermidades da madeira en planta adulta”. Mellorar a calidade sanitaria das vides nos viveiros, non forzar a produción da planta nos primeiros anos, podar na época menos chuviosa e evitar grandes feridas, ou optar estruturas da planta multitronco ou multibrazo son algunhas das propostas que expuxo para abordar un problema con múltiples causas e para o que non se prevén solucións 100% eficaces a curto prazo.

Realmente ¿pódense considerar ás enfermidades da madeira en viñedo como a nova filoxera do século XXI?, ¿As perdas son tan importantes?
Empezarei por tentar responder á segunda pregunta, que parece máis fácil. Non temos moitos datos concretos, e menos no caso de España, pero leváronse a cabo diversos estudos noutros países vitivinícolas do mundo e as cifras do impacto económico sobre a produción que se manexan son certamente altas. Fálase de miles de millóns de euros, anualmente, como custo de reposición das plantas mortas por enfermidades da madeira da vide (EMV) en todo o mundo.

En canto á primeira pregunta, esta afirmación está a facer fortuna entre o sector nos últimos anos. Funciona moi ben como titular xornalístico; é breve e impactante, posto que acode ao coñecemento previo sobre o gran impacto que a filoxera tivo na viticultura de séculos anteriores. Persoalmente, con todo, eu non son desa opinión; trátase de enfermidades distintas, en épocas distintas, que esixiron e esixen solucións tamén distintas. A diferenza maior entre ambos flaxelos da vide está no curso dos acontecementos… A filoxera en poucas décadas arrasou completamente os campos, pero tamén rapidamente deuse coa solución: o portaenxerto “americano”.

Sen embargo, as EMV atacan de modo moi lento e progresivo. Aínda hoxe, é moi difícil ver viñedos nos cales a morte das vides por enfermidades da madeira supere unha porcentaxe significativa, poñamos por exemplo, superior ao 50%. O viticultor, suponse que para entón, xa repoñería o seu viñedo. Desgraciadamente, o coñecemento sobre que medidas de control efectivas que podemos aplicar no caso das EMV tamén progresa lentamente. Non quero ser mal interpretado posto que non pretendo banalizar o problema das EMV. Efectivamente, trátase dun dos problemas máis graves da viticultura actual. Simplemente, digo que non o podemos comparar á filoxera.

 “As enfermidades da madeira en viñedo débense a múltiples causas”

¡Quen sabe se as EMV poidan levar, a medio e longo prazo, a un cambio de paradigma na viticultura como no seu momento ocorreu coa filoxera!. Noutras palabras, se non somos capaces de facer fronte ás EMV de forma efectiva, a estampa duns viñedos vellos, símbolo de lonxevidade e calidade do viño, quizá non sexa tan frecuente no futuro. De todos os xeitos, a viticultura intensiva que se practica en moitos lugares xa suprimiu esa imaxe icónica. Pero iso é outra historia…

Cales son as principais causas que están detrás da expansión destas enfermidades da madeira?
Aínda que unha das causas máis citadas da dita expansión é a prohibición do arsenito sódico como método de control (alá polo ano 2003), cada vez máis investigadores e especialistas na temática opinamos que, en realidade, existen múltiples causas que contribuíron á rápida expansión destas enfermidades.

Apúntanse, entre outros factores, a calidade sanitaria das plantas producidas nos viveiros, as condicións ambientais das novas plantacións, así como factores relacionados coa condución e poda das vides, e outros aspectos do manexo. Tampouco podemos esquecer o forzado ao cal se someten moitas novas plantacións para aumentar a produción e acelerar a entrada no ciclo produtivo. En suma, son moitos os factores implicados e faríase moi longo aquí entrar en detalle en todos eles.

Por último, e aínda que poida parecer un tema menor, algunhas consecuencias da globalización; isto é, a comercialización a gran escala de plantas producidas nos viveiros, que poden estar infectadas cos axentes patóxenos, tamén favorece a dispersión destas enfermidades por todo o mundo. Con todo, esta afirmación que relaciona viveiros e comercio de planta merece ser matizada.

Están a actuar os viveiros como un foco de propagación destas enfermidades? Que medidas deberían tomar?
Diversos estudos nacionais e internacionais demostraron sen dúbida que unha porcentaxe variable da planta que sae dos viveiros pode estar infectada por fungos das enfermidades da madeira.

Antes de seguir coa miña argumentación gustaríame deixar moi claro que os viveiros son unha vítima máis das EMV, como os propios agricultores, e non un actor malvado que se dedica a producir planta enferma polo mero feito de aumentar os seus beneficios. Non hai que colgarlles o sambenito posto que o control dos fungos patóxenos no material vexetal de propagación é realmente moi difícil. Cónstame que algúns viveiristas no noso país están a facer verdadeiros esforzos para mellorar a calidade sanitaria a través de diversas actuacións. E iso é encomiable e debe ser recoñecido. Comentar en detalles estas actividades alongaríanos innecesariamente, pero en resumo pode dicirse que se expoñen melloras en todos os puntos críticos do proceso viverístico, desde que o material de planta nai entra ao viveiro ata que saen os paquetes de plantóns listos para a súa plantación.

“É importante non forzar a planta e reducir o risco de infeccións nas feridas de poda”

Por último, e tamén en descargo dos viveiros, os investigadores aínda descoñecemos moitos mecanismos das EMV, en especial os relacionados coa expresión dos síntomas e o período de decaemeento da planta previo á súa morte. Parece que todos estamos de acordo en que unha planta sa procedente de viveiro empeorará considerablemente e de forma rápida se se descoida logo no viñedo. Con todo, unha planta infectada procedente de viveiro pode ver prologado o seu ciclo produtivo se se trata como se debe; en resumo, non forzándoa e reducindo o risco das infeccións das feridas de condución e poda.

E que medidas recomendaría durante a plantación?
Este punto tampouco se estudou en detalle cun enfoque estritamente científico. Habitualmente adóitanse dar consignas xenerais, propias máis ben do sentido común e que se integrarían facilmente nun código de boas prácticas agrícolas globais.

Así, por exemplo: deseñar ben a plantación, con marcos de plantación racionais e adecuados á zona, empregar unha boa combinación variedade/portaenxerto, despois de ter en conta as características do solo e as meteorolóxicas da zona, entre outros. Unha vez plantado, o viñedo debería conducirse adecuadamente, sen forzalo para que entre en produción antes de tempo.

Atención á fertirrigación; en determinados casos podería ter efectos adversos. En suma, o que se persegue é que a planta non se vexa afectada por estrés, sexa da natureza que sexa, nos primeiros anos do cultivo. Algúns patóxenos da madeira aproveitan ese estado de predisposición da planta ao estrés para incrementar o seu efecto daniño.

gramaje6_enfermeidade_madeira_02_standar

Vide con enfermidade da madeira. Foto: David Gramaje

Que medidas pode tomar o viticultor durante a poda para reducir o risco destas patoloxías?
No viñedo, a principal vía de entrada das EMV á planta é a través das feridas de poda, unhas feridas que de feito xa se producen durante a formación da cepa. O conveniente é protexer ditas feridas de forma preventiva, para que as infeccións non teñan lugar.

Nestes momentos, este é o maior reto ao cal nos enfrontamos, por canto na actualidade non dispoñemos dun produto, xa sexa de natureza química ou biolóxica, que sexa plenamente eficaz respecto diso.

Ademais, o tratamento das feridas de poda, xa sexa de forma mecanizada ou individualizada, esixe un custo económico que pode chegar a ser moi elevado e impracticable, especialmente se se chegase ao extremo de ter que protexer as feridas de poda de forma individualizada, por exemplo, aplicando un produto protector con pincel.

Que outras prácticas de manexo considera que o viticultor debería observar para frear estas patoloxías?
Unha boa idea, ademais da protección das feridas de poda, é a de reducir o risco das infeccións dos cortes de poda. Como logralo? Existen varias ferramentas, algunhas delas de custo nulo aínda que outras certamente non. En primeiro lugar, podar na época menos chuviosa e aproximadamente entre dúas semanas e un mes antes dos episodios de choiva máis copiosos da zona. Isto púidose comprobar na zona do Penedès (Barcelona), pero quizá non sexa do todo factible en Galicia. Haberá que botar man do calendario e dos rexistros meteorolóxicos.

 “É recomendable podar na época menos chuviosa”

Tamén é aconsellable retirar e eliminar os restos de poda, xa que poden albergar durante anos algúns dos patóxenos da madeira, que infectarán as feridas de poda a partir das esporas que se produzan nos devanditos restos. A eliminación pode materializarse na queima dos sarmentos, pero tamén na fragmentación dos mesmos e o seu posterior enterrado (incorporación) ao solo. Fragmentar os sarmentos sen enterralos non ten ningún efecto. Eliminar as partes mortas (brazos, cepas enteiras mortas) tamén debe incluírse dentro destas tarefas de redución do inóculo patóxeno. A poda dos brazos mortos e a posterior rexeneración dos cordóns coñécese co nome de poda terapéutica. Con iso conséguense dous obxectivos: en primeiro lugar, evitar a progresión da enfermidade na planta. Polo outro, eliminar as partes mortas (brazos, tronco), na superficie das cales se forman as estruturas reprodutivas dos fungos patóxenos asociados ás EMV.

Existen especialistas que sosteñen que sería apropiado realizar podas terapéuticas ou de rexeneración dos troncos de forma sistemática, a todas as vides do viñedo e cada certo tempo, sen esperar a que as plantas mostren síntomas de enfermidade. Isto parece impensable para determinados viticultores ou elaboradores de viño de calidade, pero en determinadas ocasións pode resultar unha opción interesante. Isto que comento vino persoalmente nun viñedo australiano e os seus responsables parecían convencidos, tamén desde o punto de vista económico. Deixo de lado as consideracións enológicas desta medida posto que non é a miña especialidade.

Na xornada da Evega celebrada en Verín comentouse que os sistemas de condución antigos, como o vaso, favorecían unha menor incidencia das enfermidades da madeira. ¿Existe algún tipo de sistema de condución que sexa máis recomendado e cales desaconsellaría?
Lembro ese comentario porqué foi meu, pero gustaríame aclarar que se basea na observación empírica de viñedos afectados, basicamente en vaso e en espaldeira, e lanzábao a modo de hipótese, para explicar que na miña zona, en Catalunya, observaba ataques máis graves en plantacións en espaldeira que en vaso. De novo, non contamos con suficientes datos cuantitativos respecto diso. Un estudo recente en Francia parece indicar que as EMV presentan unha maior incidencia en viñedos cun único tronco e sistema de poda de polgar e vara (Guyot), en comparación con viñedos en espaldeira e poda curta de polgar (Royat en cordón dobre).

Parece que os sistemas multitronco ou multibrazo son preferibles fronte ás EMV

A final de contas, o que produce a morte da planta é a deterioración e a perda de funcionalidade do transporte de auga e nutrientes polo tronco. Por iso, sistemas “multitronco” ou “multibrazo”, como o vaso, con troncos ou partes longos, parecerían contar cunha certa vantaxe para soportar as infeccións. En contraste sistemas cun único tronco, ou cun tronco moi curto (como o observado en Aquitania, Francia), serán menos recomendados. Pero repito que non temos datos concluíntes respecto diso.

De fronte ao futuro, ¿Cales considera que son as medidas máis prometedoras para controlar as enfermidades da madeira en viñedo: control biolóxico, cultivares resistentes….etc?
Debemos facernos á idea de que a loita contra as EMV debe abordarse desde unha perspectiva integrada. Segundo esta idea, a solución ás EMV viría por aplicar solucións ao longo todo o ciclo de vida da vide, facendo fincapé en que o ciclo do cultivo iníciase durante a produción do material vexetal nos viveiros e non unicamente cando realizamos a plantación.

A grandes liñas, os obxectivos máis importantes que hai que cubrir son dous; por unha banda, mellorar a calidade sanitaria das vides producidas no viveiro e, polo outro, reducir as infeccións das feridas de poda no viñedo desde o momento da súa plantación.

Os obxectivos son mellorar a calidade sanitaria das vides producidas no viveiro e reducir as infeccións das feridas de poda

Quizá una das medidas de control máis prometedoras sexa a incorporación da termoterapia con auga quente (TAC) no proceso de produción de planta no viveiro. Durante a produción de planta en viveiro danse distintos fenómenos de infección e transmisión dos patóxenos entre os materiais infectados e sans, cuxo resultado final é a existencia de plantas infectadas dentro das partidas de plantóns que levan ao campo. Sen chegar a ser unha medida 100% eficaz, viuse que a TAC pode chegar a eliminar boa parte da flora patóxena da madeira da vide.

En canto á protección das feridas de poda, sería desexable que se atopase unha nova “bala de prata”, como o arsenito sódico, pero é difícil pensar nun produto cun amplo espectro, suficiente para atacar a máis de 80 especies de fungos distintas que poden estar asociados ás EMV. En calquera caso, do que si estou seguro é de que o emprego dun potencial protector das feridas de poda, se xurdise, empregarase en combinación con outras medidas, como as comentadas en preguntas anteriores, nunha estratexia integrada de loita.

gramaje6_enfermeidade_madeira_03_standar

Vide sá -dereita- e vide con enfermidades da madeira

Dous apuntamentos finais sobre os temas concretos do control biolóxico e cultivares resistentes. Os estudos con axentes de control biolóxico son relativamente recentes na investigación sobre estas enfermidades. Os datos, ademais, indican que son multitude as teses ensaiadas pero moi poucos os candidatos que chegan ás fases finais de ensaio. Ademais, tense visto que a eficacia dos axentes de control biolóxico pode depender de moitos factores, e non presenta uns niveis estables como os estándares agroquímicos. Ata agora, o número de solucións comercializadas en Europa é baixo, só dúas segundo o meu coñecemento: Esquive®, en Francia, e Remedier®, en Italia. Hei de supoñer que en breve chegarán ao noso país.

En canto a cultivares resistentes, isto supoñería un gran avance. Pero son algo escéptico neste punto, xa que iso significaría atopar un material que fose resistente literalmente a ducias de fungos patóxenos da madeira. Na súa falta, cónstame que diferentes grupos de investigación esfórzanse para atopar variedades viníferas e de portaenxertos que sexan máis tolerantes (non resistentes ao 100 %) aos axentes causais das EMV. O seu uso podería axudar a mitigar o impacto destas enfermidades no futuro.

Considera que as autoridades españolas e da Comisión Europa son conscientes da gravidade desta problemática e están a tomar as medidas oportunas?
Non manteño nin mantiven contacto con ningunha autoridade nacional ou internacional. Visto así, desde fóra, non mo parece. Con todo, debo confesar que diversos entes financiadores públicos nacionais (e aquí gustaríame destacar especialmente a INIA, Instituto Nacional de Investigación e Tecnoloxía Agraria e Alimentaria) financiaron diversos proxectos de investigación na temática durante a última década.

Na miña opinión, sen embargo, hai que ir máis aló: débese concienciar e mobilizar ao sector para que este invista na investigación das EMV. A final de contas, é o sector o que se beneficia das vides e do seu produto, e non a administración. Países como Australia, EE.UU. e a República de Sudáfrica así o entenderon hai tempo e contan na actualidade con entidades privadas, integradas por múltiples actores do sector, que financian proxectos de investigación moi interesantes. No contexto actual, cunha crise no noso país que minguou os recursos da administración, quizá deberían considerarse outras vías alternativas de financiamento. E a participación da empresa privada parece necesaria.

Algo máis que queira engadir?
Gustaríame finalizar sendo optimista. A medio e longo prazo iranse integrando distintas solucións parciais que axudarán a mitigar o impacto destas enfermidades a nivel global. Decote, a ciencia non progresa de acordo co desexo ou a necesidade da sociedade de resolver un determinado reto -e quizá sexa este un exemplo-, pero nestes momentos sabemos moito máis sobre as enfermidades da madeira da vide que hai 30 anos.

Deixa unha resposta

O teu enderezo electrónico non se publicará Os campos obrigatorios están marcados con *

Solicitamos o seu permiso para obter datos estadísticos da súa navegación nesta esta web, en cumprimiento do Real Decreto-ley 13/2012. Si continúa navegando consideramos que acepta o uso das cookies. OK | Máis información