“Galicia foi das primeiras rexións de Europa en especializarse en producir leite”

O investigador Telmo Otero, do grupo de Historia Agraria e Política do Mundo Rural (Histagra) da Universidade de Santiago de Compostela está a desenvolver unha investigación sobre a orixe e a consolidación do sector lácteo galego. Un traballo polo que xa recibiu o Premio García Calvo 2018, 50 aniversario de Feiraco. Abordamos con el algunhas das claves para comprender a evolución e especialización láctea de Galicia.

-Hoxe en día Galicia non se entende sen o sector lácteo pero, ¿cando comezou a consolidarse esta especialización láctea?
Comezou nos anos 60 cando o estado franquista comezou a traer continuadamente gando frisón e difundilo pola rexión galega, ó tempo que tamén se impulsaban fórmulas de alimentación adaptadas a esta nova raza cos cultivos de millo forraxeiro e a roturacións de terreos para pastos. O maior auxe darase nos anos 70 e 80, cando este proceso se fai máis intenso e xa nos acercamos á produción láctea tal como a coñecemos hoxe.

-Como foi este proceso?
O proceso parte da iniciativa estatal, que a través dos distintos organismos agrarios a nivel local do momento -as Cámaras Agrarias, o Servicio de Extensión Agraria, as Hermandades Sindicais de Labradores y Ganaderos-, instaba a solicitar gando frisón, que era concedido de forma subvencionada, con moi boas condicións. Por cada cabeza que o estado cedía a un particular, este tíñalle que devolver a primeira cría femia ós nove meses, unha vez criada, e que despois sería cedida a outro particular que tería que facer o mesmo. Desta forma, o estado aumentaba continuamente o número de cabezas de gando frisón que podía distribuír, tendo ademais, con este método, controlada a ascendencia e os resultados produtivos.

“Por cada vaca frisoa que o Estado cedía a un particular, o gandeiro tíñalle que devolver a primeira cría femia ós nove meses”

Boa parte das primeiras cabezas serían sempre adquiridas por quen tiña máis conexións coas esferas políticas, entraban dentro das dinámicas clientelares, pero pouco a pouco tamén se irían distribuíndo polo conxunto das casas das parroquias. Tamén existían gandeiros interesados en experimentar e que levaron a iniciativa. Dende principios dos 60 comézase a estender xa a inseminación artificial, que a partir de sementais selectos estaba transmitindo boas aptitudes leiteiras a crías, aínda que fosen de gando rubio.

Igualmente eran bonificadas as plantacións de millo forraxeiro e o mantemento de prados de boas calidades, subvencionábase a construción de silos para a herba e tamén de fosas de xurro. Outra cuestión na que se incidiu moito foi na da sanidade coas primeiras campañas de saneamento.

Na provincia da Coruña mesmo se puxo en marcha un plan específico chamado Plan de Expansión Agraria de La Coruña que estaba destinado a subvencionar todas estas cuestións de mellora, non sendo casualidade que no interior da Coruña estea un dos focos de produción láctea de Galicia.

-Parece que se tería producido unha posta en valor do leite moi temperá pero logo a especialización láctea chegou de xeito tardío, ¿que ocorreu para que non se producise un desenvolvemento parello?
Dende inicios do século.XX a produción de leite xa está presente e o seu consumo comezase a difundir e masificar como un alimento diario. Xa había leiteiras e industrias transformadoras, os técnicos agrarios traballaban para que o gando producise máis leite e xa había algunha frisoa daquelas en Galicia. Porén, Galicia non podería dedicarse só a producir leite, de forma especializada, aínda que houbese moita maior demanda posto que ata ben entrados os anos 60 as lóxicas das casas requirían que o gando proporcionase tanto forza de traballo como carne, que era o que máis se destinaba ó mercado. Como é sabido, traballo, carne e leite son as tres aptitudes que a rubia galega posúe de forma natural. Ata os anos 60 non tería sentido que se adquirisen frisoas masivamente porque despois esa raza non se prestaría a traballar a terra ou cebar terneiros. Tampouco sería posible alimentalas.

“Ata os anos 60 non tería sentido que se ter frisoas porque non se prestaban para traballar a terra ou cebar terneiros”

-Que fai entón que si sexa posible a partir dos anos 60?
Por un lado, a difusión dos tractores que farían que non se necesitase máis o gando para traballar as terras. Por outro, as melloras na capacidade alimenticia: millo forraxeiro, silos… e, sobre todo, unha maior demanda do mercado. Os labregos ven que eles poderían fornecer esa demanda e obter beneficios monetarios, incluso máis que coa carne. Polo tanto, o feito de que aparecese esta nova posibilidade de mercado fai que tampouco necesitasen que o gando producise becerris, É a conxunción destes elementos o que explica a transformación cara unha exclusiva especialización de leite só a partir dese momento.

-Que freou esta especialización láctea?
A dinámica que se viña dando dende principios do século XX veríase truncada na época da posguerra, momento no que diminuiría tanto a capacidade de producir alimentos gandeiros como a demanda dos mesmos. Igualmente, o estado franquista non tiña a capacidade de levar a cabo as iniciativas que impulsaría despois de cara a produción de leite, nin de importar gando especializado, e aínda menos, tiñan posibilidade as casas de poder manter razas máis esixentes por iso, máis que nunca, as casas necesitarían do gando rubio nese momento.

Nestes anos instauraríase na memoria colectiva o imaxinario da miseria do rural galego -como efectivamente sucedera- pero que tralo reinicio dos anos sesenta, borraría a traxectoria de mellora gandeira e agraria das décadas previas. É dicir, que antes dos anos 60 a gandería galega xa se transformaba, e transformábana os labregos que a practicaban, non é a miseria que habitualmente se asume que habería antes dos procesos dos anos sesenta.

-Un dos momentos claves para a evolución da produción de leite foron as importacións de vacas frisoas nos anos 60,  ¿por que se optou por esa raza?
Inicialmente pensouse nunha raza inglesa moi parecida á Rubia Galega que se chamaba South Devon pero despois decidiuse apostar polas frisoas xa que resultaba un gando que cumpría as expectativas das autoridades franquistas de cara onde se debería dirixir a agricultura galega tanto para dar pé a transformacións propiamente agrarias como no plano da produción de máis leite.

-Non se chegaron a barallar outras alternativas?
Si, houbo outras razas importadas, e todas eran traídas de acordo a criterios produtivos e de capacidade de adaptación. Xa citamos a South Devon, coa que se cruzou a rubia galega nos primeiros postos de inseminación artificial, pero tamén tivo moita presencia a suíza Pardo Alpina de cor parda ou grisáceo, a medio camiño nas súas aptitudes entre esta última e a frisona, e mesmo a Charolesa de Francia pero cunha moi reducida presencia. Acabaría triunfando a frisoa, por esta conxunción de factores modernización-capitalización-mercado.

-¿A que se debeu que se centrasen tanto as ganderías na produción de leite e se deixase de lado a de carne, que era ata o momento o motor da gandería?
A produción de carne non se deixou de lado xa que o estado seguía necesitando carne. O equivalente ideal ás novas explotacións de leite, pero no ámbito da produción de carne eran as naves cebadeiros de “Acción Concertada” que nos anos 60 comezaron a difundirse. Estas permitirían non só suplir a carne que se deixaba de obter nas casas, senón que aínda proporcionarían unha produción moito máis elevada por métodos intensivos en base a pensos, chegando a estes cebadeiros os tenreiros para a súa recría, moitos das cales virían precisamente das granxas de leite.

As autoridades de época franquista continuarían a mellora produtiva do gando rubio cos mesmos métodos que empregaban para as outras razas; é dicir, mantendo o control de descendentes e seleccionando os que posúen mellores cualidades como sementais selectos para Inseminación Artificial.

“As zonas nas que daquela puxeron máis empeño en potenciar a gandeiría de leite son nas que hoxe se atopa o forte da produción”

-Ó longo desta evolución do sector lácteo,¿ apúntanse factores que motivaran o actual mapa leiteiro galego?
Si, efectivamente. As autoridades franquistas visualizaban un ideal produtivo gandeiro no que debían dedicarse á gandeiría de leite aquelas zonas que fosen máis húmidas e que lles permitiría ter pasto abundante ó longo do ano ou que permitisen poñer en marcha as accións de concentración parcelaria e cultivar extensións de millo forraxeiro.

As zonas nas que naquela época puxeron máis empeño en potenciar a gandeiría de leite son nas que hoxe se encontra o forte da produción: o interior da Coruña, o norte de Pontevedra e o interior de Lugo. Naquelas zonas máis agrestes ou nas que a adaptación do gando de leite fose máis complicada, por exemplo a montaña de Lugo, manteríase a produción de carne e o gando rubio.

-Galicia é a primeira potencia leiteira de España, tanto en número de explotacións como pola súa produción, pero unha das eivas que se lle recoñece é carecer dunhas estruturas solventes. ¿A que se debe esta debilidade?
Os economistas que estudan o mundo rural galego levan sinalando dende hai máis de 30 anos que unha das deficiencias das explotacións de leite ven da súa dependencia do penso á hora de alimentar o gando. O feito de ter que comprar o penso encarece os custos finais de producir o leite. O motivo de ter que basear a alimentación dos animais tanto no penso é que as explotacións non teñen suficientes terras nas que cultivar para alimentar o gando.

A solución a isto é adquirir novas terras onde cultivar máis, para non ter que recorrer ós pensos, pero como a maioría de explotacións se encontraron na mesma situación, naquelas comarcas onde moitas explotacións necesitan aumentar a superficie cultivable, o prezo creceu considerablemente, converténdose nun problema aumentar a superficie e, polo tanto, obter alimentos localmente.

As iniciativas para facilitar o movemento de terras e regular os prezos, como os intentos do Banco de Terras nalgunhas comarcas, xogarían sempre a favor de mellorar a situación das ganderías.