10 pasos clave para recuperar os ecosistemas forestais queimados

A destrución da cuberta vexetal e a acumulación sobre a superficie do chan de cinzas, que conteñen unha gran cantidade de nutrientes procedentes da combustión desta vexetación e tamén da materia orgánica do solo constitúe o efecto máis visible dos incendios.

É moi importante protexer esta capa de cinzas cargada de nutrientes, porque estes van ser a base da fertilidade do chan para a rexeneración das plantas. No chan, ademais da perda de materia orgánica, obsérvanse outros danos tales como a morte de moitos microorganismos e animais (micro- e meso-fauna), que realizan procesos fundamentais relacionados co crecemento e o desenvolvemento das plantas, e a perda da estrutura, relacionada con importantes propiedades físicas (porosidade, aireación, infiltración, etc.), que leva a dispersión das partículas que forman as unidades estruturais (agregados), que poden obturar os poros do chan, impedindo así a infiltración da auga no chan e obrigándoa a discorrer pola superficie do solo (escorrentía).

Por tanto, se o solo está disgregado e espido, é dicir, sen a cuberta vexetal, non está protexido fronte ao impacto da choiva e poderá sufrir procesos erosivos, con perda de nutrientes, e tamén de sementes, por arrastre da capa de cinzas e da capa superficial do chan que contén o banco de sementes do chan. Os materiais arrastrados por escorrentía e a auga infiltrada ou de escorrentía que flúe desde as zonas queimadas pode provocar desequilibrios nos ecosistemas terrestres e acuáticos que reciben os materiais (ríos, lagos, encoros, dunas, praias, rías, fondos mariños, etc.) e numerosos problemas: recheo de cunetas, lagos, encoros, etc., contaminación das augas superficiais e das capas freáticas subterráneas, fontes de auga potable, etc., a eutrofización ou o aumento da temperatura das augas fluviais provocando o crecemento anormal de algas e outras plantas acuáticas e a morte de peces e outros organismos por anoxia ou alteración do seu hábitat, dilución da salinidade da auga do mar na proximidade da costa, o que provoca a morte de numerosos bivalvos que se desenvolven nas praias ou en parques marisqueiros, perturbación física e ecolóxica de zonas protexidas (dunas e demais zonas da rede natura), etc., como ocorreu no ano 2006.

É moi importante protexer a capa de cinzas porque vai ser a base para rexenerar o solo

Os efectos dos incendios dependen do tipo de lume, da súa duración e severidade (baixa, media ou alta en función das temperaturas alcanzadas), e das condicións climáticas e topográficas da superficie afectada. Os incendios máis daniños son os de alta severidade (cinzas branco-grisáceas) en zonas con elevada pendente, precipitacións intensas e/ou próximas a ríos/regatos ou captacións de auga para o abastecemento.

Tarefas a realizar tras un incendio forestal

As tarefas de xestión forestal tras o incendio desenvólvense cuns obxectivos e unha secuencia temporal ben definidos, normalmente relacionados entre si, distinguíndose entre accións inmediatas, a curto, medio e longo prazo (Figura 2). Son actividades dirixidas a avaliar a necesidade de tomar ou non medidas urxentes para evitar a erosión e degradación do chan, o que é esencial para a recuperación do ecosistema afectado. Estas medidas evitarán a perda de chan, e a contaminación de hábitats acuáticos (augas superficiais e subterráneas, ríos, mar ..).

Trátase de medidas de emerxencia nos 3 primeiros meses pero poden prolongarse ata un ano, nese caso pasan a considerarse accións a curto prazo.

Contexto temporal das actividades de mitigación de impactos do incendio e restauración posterior: 

A recuperación da maior parte das propiedades dos chans afectados por incendios pode tardar, en casos favorables, entre 1 e 5 anos e, nas condicións máis desfavorables (chans situados en zonas con moita pendente e/ou con destrución total da materia orgánica), a restauración da vexetación pode mesmo non chegar a producirse nunca debido á perda total do chan e afloramento da rocha.

Faise necesario, por tanto, adoptar, inmediatamente ou a curto prazo despois do incendio, medidas de protección do ecosistema queimado, para evitar a erosión post-incendio e conservar o chan en condicións idóneas para que se produza a revexetación natural ou a implantación dunha nova vexetación. A avaliación de danos permitiranos priorizar as zonas de intervención, pero como a maioría dos incendios ocorren na época estival, sempre é necesario aplicar prácticas de manexo do chan que permitan o crecemento da vexetación canto antes, antes de que caian as primeiras choivas do outono e acentúense os procesos de erosión.

Primeiras actuacións

Estas primeiras medidas han de orientarse cara á rexeneración rápida da cuberta vexetal, a fixación da capa de cinzas e a retención de nutrientes, a mellora da estrutura do chan e a rexeneración dos microorganismos do chan. Con este obxectivo, poden utilizarse as seguintes técnicas de recuperación de solos queimados:

1) Implantación temporal dunha cuberta vexetal herbácea, sementando a bato, sen ningunha preparación do terreo, unha mestura de leguminosas e gramíneas (en maior proporción), acompañada ou non da adición de residuos orgánicos (galiñaza, xurro, etc.), que desenvolven rapidamente a súa parte aérea e as súas raíces, fixando así a capa de cinzas e os nutrientes nos órganos das plantas, favorecendo a formación da estrutura do chan e a rexeneración dos microorganismos e da súa actividade biolóxica, e diminuíndo a acción erosiva do vento e, sobre todo, da choiva, cuxo impacto é freado pola parte aérea das plantas; ademais, esta vexetación herbácea, que non se corta, desenvólvese e, ao secarse, os seus restos incorpóranse de novo ao chan, aumentando a reserva de nutrientes do mesmo;

2) A inoculación de microorganismos (cianobacterias, Rhizobium e micorrizas), que promoven o desenvolvemento da vexetación ao proporcionar nutrientes e protexen o chan por formación de costras microbianas na súa superficie;

3) O acolchado de palla ou doutros materiais (cortiza e acha de eucalipto), a distribución de obstáculos tales como troncos de árbores, ramas e restos de poda na superficie do chan, que frean a escorrentía e o arrastre de materiais en chans moi susceptibles á erosión (incendios de alta severidade, forte pendente e abundantes precipitacións). En todos estes casos procurarase evitar ou reducir ao mínimo toda perturbación do terreo afectado polos incendios (tránsito de maquinaria, eliminación do chan, etc.). Os resultados de experiencias en invernadoiro demostraron que as técnicas máis adecuadas para a súa aplicación no campo eran a sementeira de herbáceas e o acolchado de palla.

En consecuencia, nos últimos anos realizáronse diversas experiencias en condicións de campo co obxectivo de estudar a eficacia destas dúas técnicas contra a erosión e os seus efectos sobre a calidade do chan, utilizando as doses recomendadas. De acordo cos resultados obtidos (impactos, eficacia, relación custo/beneficio) recoméndase a implantación do acolchado de palla como medida de mitigación da erosión post-incendio na xestión de ecosistemas forestais queimados.

Actuacións a medio e longo prazo

As accións a medio prazo, que se coñecen como tratamentos de rehabilitación, desenvólvense normalmente entre 1 e 3 anos despois do incendio, centrándose basicamente en mitigar os danos producidos nos sistemas afectados e acelerar a súa recuperación. Estas accións inclúen basicamente actividades tales como axudas á rexeneración natural post-incendio das masas queimadas, por exemplo tratamentos de clareo ou eliminación de competencia da matogueira, novas plantacións, recuperación de bosques autóctonos e formacións ripícolas, reparación de infraestruturas, etc.

Por último, as accións de restauración post-incendio acométense nun prazo superior a 3 anos, e teñen como obxectivo unha verdadeira restauración ecolóxica (sistema adoito-planta), no sentido de recuperar a integridade do ecosistema ou, polo menos, os seus aspectos máis relevantes en termos de composición, estrutura e funcionamento, tendo en conta tamén a súa autorexeneración e sustentabilidade, incluíndo nesta última a xestión forestal asociada.

Revexetación de áreas queimadas

Respecto da terceira fase, a revexetación das áreas queimadas, tanto no caso da matogueira como da vexetación arbórea, pode producirse de forma natural, debido a que as plantas teñen mecanismos e estratexias para rexenerarse por si mesmas, aínda que o proceso pode ser lento e deixar o solo espido durante moito tempo. Porén, na maioría dos casos de vexetación arbórea, haberá que recorrer a unha reforestación ou a unha repoboación, é dicir, efectuar novas plantacións, dependendo das características da zona, do tipo do ecosistema queimado e dos danos sufridos polo mesmo.

Dado que é imposible modificar as condicións climáticas, para que a plantación teña éxito é necesario actuar sobre as propiedades do chan susceptibles de ser melloradas, sobre as técnicas de manexo, utilizando técnicas de xestión conservadoras que perturben o menos posible as capas orgánicas do chan, e sobre a planta, elixindo o xenotipo ou a especie que mellor se adapte ás condicións do medio (solo e clima), que sexa competitiva e teña boa produtividade.

En canto ás especies a plantar, non hai que esquecer que cada especie vexetal ten o seu hábitat (condicións climáticas, profundidade de chan, etc.) e as súas esixencias nutricionais (auga e nutrientes). Hai especies frugais e outras máis esixentes, e hai especies plásticas que se adaptan a calquera medio. Por conseguinte, para rendibilizar o monte e producir árbores de calidade, hai que garantir á especie que se plante que terá á súa disposición as condicións necesarias para o seu desenvolvemento e non é un tema menor o espesor ou profundidade do chan. Pero tamén é importante saber que calquera especie vexetal autóctona, calquera especie forestal, é preferible ao solo espido.

Por iso, o futuro do monte pasa por protexer o chan contra a erosión e logo seleccionar a especie vexetal máis adecuada para a reforestación en cada zona. En calquera caso, sempre que sexa posible, a restauración do monte afectado por incendios forestais debe tender á rexeneración do bosque, o sistema natural máis evolucionado, co seu tres estratos, herbáceo, arbustivo e arbóreo, para garantir a súa estabilidade.

Conclusións: 10 pasos crave para recuperar solos queimados

En resumo, para realizar a restauración dos ecosistemas forestais afectados por incendios hai que ter en conta os seguintes principios:

1) o futuro do monte depende de que se protexa o chan contra a erosión;

2) se non hai chan non pode rexenerarse a vexetación: sobre as rocas non crece a vexetación;

3) a conservación do chan afectado polos incendios e a recuperación das propiedades deste, dependen estreitamente do proceso de revexetación, é dicir, da rexeneración da cuberta vexetal, e para iso é necesario evitar primeiro as perdas de chan e nutrientes;

4) como primeiras medidas para evitar a erosión post-incendio, en áreas susceptibles á mesma, recoméndase o acolchado de palla;

5) o proceso de restauración ha de iniciarse inmediatamente ou pouco tempo despois do incendio para evitar que coas primeiras choivas despois da queima iníciense o lavado de nutrientes da capa de cinzas e/ou os procesos de erosión;

6) é importante e urxente reter nos órganos das plantas, mediante a implantación rápida dunha vexetación, que loxicamente ha de ser herbácea, os nutrientes acumulados na capa de cinzas para evitar a perda dos mesmos;

7) sempre que sexa posible, a restauración do monte afectado por incendios forestais debe tender á rexeneración do bosque, o sistema natural máis evolucionado, co seu tres estratos, herbáceo, arbustivo e arbóreo, para garantir a súa estabilidade, utilizando especies preferentemente autóctonas que se adapten ás características do medio físico;

8) para ter árbores de calidade hai que garantir á especie que se plante os recursos e condicións que necesitan para o seu desenvolvemento (tipo de chan e profundidade do mesmo e clima);

9) necesítanse protocolos de actuación para a restauración dos sistemas forestais queimados (sistema adoito-planta), que son específicos para cada zona climática e que deben ser executados polos xestores forestais; e

10) se non se protexe o chan, se non se conserva, se se perde, a desertización en zonas de Galicia non será unha probabilidade senón unha dramática realidade.

A importancia do solo forestal

Os montes están constituídos polo chan, a vexetación (arbórea, arbustiva e herbácea) e a fauna, cuxo conxunto se denomina ecosistema forestal. Galicia ten vocación forestal porque aproximadamente o 66 % da súa superficie está cuberta por estes ecosistemas, da cal un 60 % está ocupada por bosques e un 40 % por matogueiras.

Os montes son fonte de riqueza, porque proporcionan bens indispensables para a nosa supervivencia e a nosa economía (osíxeno, enerxía, madeira, fibras, resinas, alimentos, plantas medicinais, caza e cría de gañado mostrenco, turismo baseado na marabillosa paisaxe dos nosos montes, etc.), cumpren importantes funcións ecolóxicas entre elas o mantemento da biodiversidade (ofrecen multitude de hábitats distintos nos que se atopan unha gran variedade de especies vexetais e animais), a regulación do clima, das augas superficiais e profundas e a conservación do chan e da atmosfera; por outra banda, son lugares de esparexemento e contribúen a crear a beleza da paisaxe galega.

Por todas estas razóns é necesario protexelos, conservalos e revalorizalos e para iso é necesario mellorar a súa produtividade, non só en cantidade senón sobre todo na calidade da nosa madeira, fibras e subprodutos. E para mellorar a produtividade do monte hai que conservar e mellorar a calidade do chan.

O chan e a vexetación son dous recursos naturais interdependentes. O chan non é un sistema inerte senón que é unha formación viva e dinámica constituída por compostos minerais (area, limo e arxila) e orgánicos (materia orgánica, que é unha mestura de restos vexetais e animais e os produtos da súa descomposición, sustancias húmicas e organismos vivos, meso- e micro-fauna e microorganismos, que, xunto coas encimas, son os responsables dos innumerables procesos biolóxicos que se están producindo continuamente no chan e, por tanto, son responsables do seu funcionamento). O chan non é só o soporte físico da vexetación senón tamén o almacén dos nutrientes e da auga que necesitan as plantas para crecer e desenvolverse.

Pero á súa vez, o chan depende dos restos vexetais que caen ao chan porque son a materia prima da materia orgánica, compoñente fundamental do chan, especialmente en Galicia; ademais, a vexetación forma unha cuberta que protexe o chan do impacto directo da choiva e coa súa armazón de raíces fixa o chan, impedindo que a choiva ou o vento arrastren as partículas da superficie do chan e deterióreno (proceso de erosión).

Os incendios son un dos principais factores responsables da degradación e perda de chan

Por outra banda, é necesario subliñar que a vexetación é un recurso renovable, sempre que exista chan, mentres que o chan é un recurso non renovable a escala temporal humana porque se se perde o chan e queda a roca ao descuberto, un chan tardaría miles de anos en formarse ou nunca se formaría e produciríase a desertización. Por tanto é necesario protexelo e impedir que se deteriore.

Un dos principais factores responsables da degradación e perda de chan desde hai moitos anos son os incendios forestais xa que producen danos directos ou indirectos, que afectan a todos os compoñentes do medio ambiente: atmosfera, vexetación, chans, fauna e augas, destrúen grandes superficies de bosque e matogueira, afectando negativamente á nosa riqueza ecolóxica e económica e á nosa paisaxe, o que ten repercusións graves que afectan a toda a sociedade galega.

Cando se produce un incendio tanto o chan como a vexetación resultan afectados e é necesario restauralos co fin de preservar a biodiversidade, protexer o medio ambiente (chan, auga e atmosfera) e garantir as necesidades actuais e futuras en materias primas, auga, enerxía e alimentos.

Nos últimos 42 anos rexistráronse en Galicia 250,000 incendios forestais, que afectaron a 1.711.000 ha (86% da súa superficie forestal). No ano 2006, nunha onda de incendios ocorrida no mes de agosto, arderon en Pontevedra, en 12 días, ao redor de 40.000 ha, unhas 18.500 ha en montes veciñais, das cales o 67% eran arboredos, ocasionando enormes danos ecolóxicos e económicos (así mesmo, nunha pequena conca de Pontevedra recolléronse 34.000 t de sedimentos dos cales un 10% chegou ao mar). No ano 2017 a vaga de incendios desencadeada o pasado mes de outubro en Galicia e Portugal polas condicións asociadas ao paso do furacán Ophelia supuxo un gran custo en vidas humanas ademais de enormes danos materiais, creando unha situación de gran alarma social en todos os sectores da sociedade galega (nun día queimáronse en Galicia máis de 1.300 ha de bosque).